Agnes Repplier, e mbiquajtur “dekane e eseistëve amerikanë”, ka shkruar një ese mjaft të famshme për Skënderbeun që në shekullin e 19-të. Ajo i bashkohet kësisoj grupit prej katër shkrimtarësh dhe studiuesish të njohur që kishin shkruajtur deri atëherë për Skënderbeun. Profesor Refik Kadia zbulon detaje nga kjo ese e panjohur për publikun shqiptar.
Agnes Repplier është një eseiste dhe biografe amerikane e shquar. Ajo ishte një nga autorët e pakët amerikanë të shekullit 19-të, së bashku me Klement K. Murin, Henri U. Longfelloun dhe Xhejms Miker Ludlloun, të cilët eksploruan temën shqiptare. Të katërt këta trajtuan konkretisht temën e Skënderbeut.
Eseistja e famshme amerikane Agnes Repplier dhe eseja e saj e shkëlqyer mbi Skënderbeun kanë qenë deri më sot krejt të panjohura për lexuesin shqiptar.
Shkrimet e saj përmbajnë kritikë letrare si dhe komente erudite mbi jetën bashkëkohore.
Botimet e saj më të hershme nisën më 1881 në revistën Bota Katolike. Në moshën 20-vjeçare ajo nisi të shkruante e të botonte poezi dhe tregime. Ajo shkroi disa biografi letrare dhe disa tregime, por qysh në fillimet e karrierës së saj ajo vendosi të shkruante vetëm ese dhe për 50 vite ajo gëzoi një reputacion në shkallë kombëtare.
Titulli i parë honorifik iu dha nga Universiteti i Pensilvanisë më 1902. Nëntë vjet më vonë asaj iu dha Medalja Laetare nga Universiteti i Notër Damës të Indianës, SHBA. Repplier ishte gruaja e dytë që mori një titull nderi nga Universiteti i Jejlit, prandaj është e kuptueshme që kishte të drejtë të krenohej.
Agnes Repplier u mbiquajt “dekane e eseistëve amerikanë”. Romancieri Henri Xhejms në një letër shkruan: “Mua më pëlqen Agnes Repplier-i për trimërinë e saj dhe për faktin se është (thuajse) e shkëlqyer”. Kurse poeti kombëtar amerikan Uolt Uitman ka thënë për Agnes Repplier-in: “Ajo përpiqet për të bërë diçka të shkëlqyer, përpiqet gjithnjë e më fort deri në kulm derisa e çon intelektin e saj pikërisht aty ku do”. Romancierja e famshme amerikane Edith Wharton (1862–1937) deklaroi pas takimit me Zonjushën Repplier më 1906 në Lenoks të Masaçusetsit: “ Nuk ka shkrimtar në vendin tonë që nuk është përpjekur të arrijë përsosmërinë e stilit të Zonjushë Repplier-it të shquar”.
Përsosmëria e stilit të eseistes së famshme amerikane duket qartë dhe në esenë e saj për heroin tonë kombëtar Skënderbeun. Ajo e botoi esenë e saj me titull “Scanderbeg” në revistën The Catholic World (“Bota Katolike”) në vëllimin 50, numër 297, dhjetor 1889, f. 341–349. Besojmë se këtë ese po e sjellim për herë të parë në vëmendjen e lexuesit shqiptar.
Eseja ka ndonjë pasaktësi të vogël historike aty-këtu; për shembull, autorja thotë se “për dyzet vjet ky luftëtar shqiptar e mbrojti çerdhen e tij malore” dhe se Skënderbeu vdiq dyzet vjet pas kthimit në Krujë, kur dihet se ai në fakt vdiq vetëm 24 vjet më vonë. Gjithashtu, ndonëse gjatë gjithë esesë autorja ngre lart cilësitë e rralla të birit të prijësit shqiptar Gjon Kastrioti, Skënderbeut, dhe popullit të tij shqiptar, ndonëse thekson se ai ishte “Trashëgimtari i Krujës” dhe “u bë zotërues i qytetit të tij të lindjes”, ndonëse e quan pa ekuivokë “prijës ilir”, ajo në një rast i referohet atij gabimisht, nuk e kuptoj për ç’arsye, si “djalosh grek”(?). Agnes Replieri gjithashtu Skënderbeun dhe luftëtarët e tij herë i quan “shqiptarë”, herë i quan “epirotë” dhe në një rast principatën e Kastriotëve e quan “Epir”. Megjithatë, nuk ka asnjë dyshim se kjo ese ngre lart meritat dhe virtytet e Skënderbeut dhe popullit të tij shqiptar. Eseja është shkruar me një stil të rrjedhshëm e tërheqës. Gjuha është e thjeshtë dhe e qartë, por e ngarkuar emocionalisht, e cila e shpreh qartë simpatinë fetare të autores për Krishtërimin dhe për heroin shqiptar si mbrojtës jo vetëm të lirisë së popullit të tij, por dhe si mbrojtës dhe hero të Krishtërimit.
Eseja fillimisht përmbledh historinë e themelimit të Perandorisë Otomane nga këndvështrimi i një kundërshtari të paepur kristian. Autorja e esesë thekson se “historia e otomanëve të hershëm dëshmon për ngadhënjim të pamëshirshëm të barbarëve… të paprekur sadopak nga ndonjë gjurmë humanizmi.” Ajo e njeh mire historinë e themelimit, zhvillimit dhe fuqizimit të Perandorisë Osmane, që nga koha e themeluesit të kësaj perandorie nga Osmani, biri i Ertugrulit (1191–1281), në shekullin XIII, e deri në shekullin XV, në kohën e luftërave të paepura e fitimtare 25-vjeçare të Gjergj Kastriotit – Skënderbeut kundër kësaj perandorie. Ajo tregon me vërtetësi e logjikë të mprehtë vizionin e sulltanëve osmanë për krijimin, konvertimin dhe stërvitjen e kalorësve jeniçerë nga radhët e pengjeve të krishterë – bijve të sundimtarëve të mundur të vendeve të krishtera. Për jeniçerët eseistja amerikane thotë se ata ishin “burra që kishin pirë në gjinj kristianë dhe ishin shënuar me pagëzim kristian, të cilët tani e flijonin jetën e tyre për një kauzë të huaj dhe një besim të huaj, që luftonin me një kurajë të parezistueshme fanatizmi kundër të drejtës së tyre të lindjes dhe fisit të tyre” dhe thekson se Gjergj Kastrioti ishte çuditërisht i përzgjedhuri, i besuari dhe i parapëlqyeri i Padishahut, “objekt i një afeksioni të çuditshëm nga ana e sulltanit”.
Për Skënderbeun eseistja thotë se “Krenaria për racën e tij, dashuria për vendlindjen e tij, përkushtimi kalorësiak për kauzën e Krishtit, turpi për robërinë e zgjatur dhe tërbimi për padrejtësitë e grumbulluara – të gjitha këto pasione kundërshtuese u bashkuan në kraharorin e këtij luftëtari të paepur dhe e udhëhoqën me vendosmëri në udhën që i kishte caktuar vetes”.
Fuqia dhe fitoret e tij i atribuohen popullit të tij, lidhjeve të ngushta që kishte prijësi me luftëtarët shqiptarë dhe tokën e të parëve. “Duhet pranuar”, -thotë Replier, “për t’i dhënë hakun epirotëve, se suksesi i manovrimeve të Skënderbeut qëndronte vetëm e vetëm në besnikërinë e tyre absolute e të padiskutueshme”. Shqiptarët eseistja amerikane i konsideron si “një popull që ishte trim nga natyra”, “një popull trim, të rilindur në liri që e priti me entuziazëm çlirimtarin e tij”. Skënderbeu portretizohet jo vetëm si luftëtar trim dhe i paepur, por dhe si politikan mendjemprehtë, i cili dallohej sidomos për politikën ekonomike të mençur e të matur që zbatonte ndaj popullit të tij me burime të kufizuara të ardhurash: “Kur i boshatisej kuleta, ai i kthente sytë nga armiqtë dhe jo nga miqtë e tij për ta rimbushur atë. Dhe ajo thënia e urtë e kuptimplotë ‘Pronat e turkut janë të ardhurat e Skënderbeut’ është dëshmi e mjaftueshme për këtë mënyrë financimi të admirueshme që zbatonte ai”, -thotë eseistja amerikane. Ajo ngre lart besnikërinë e shqiptarëve si një tipar themelor i karakterit të tyre. Për këtë ajo thekson se “floriri i Muratit ishte i pafuqishëm për të blerë qoftë dhe një tradhtar të vetëm nga mesi i tyre”.
Në fund të esesë Agnes Replieri thotë: “Për dyzet vjet ky luftëtar shqiptar e mbrojti çerdhen e tij malore nga sulmet e një fuqie që ishte aq e madhe sa të shkatërronte dy perandori dhe që ishte aq mizore sa ta bënte të dridhej gjithë botën lindore. Kostandinopoja ra, ndërsa Kruja qëndroi e paprekur”. Eseja mbyllet në mënyrë kuptimplote me fjalët e fundit të Skënderbeut kur ai ishte në shtratin e vdekjes në Lyssus (Lezhë): “Luftëtari i ligështuar fizikisht u ngrit nga shtrati dhe kërkoi t’i sillnin shpatën, përkrenaren e parzmoren. “Thojuni atyre”, -tha ai, “se unë do të jem me ta nesër”, dhe u shtri pa frymë në jastëkët e tij. Të nesërmen kishte vdekur.
