Përmes gjetjeve arkeologjike në disa lokalitete të rajonit të Pollogut, dëshmohet jeta e banorëve të kësaj ane dhe vazhdimësia e qytetërimit të lashtë pellazgo-ilir, së paku 6000 mijë vjet para erës sonë. Kuptimi i plotë i emrave të vendbanimeve dhe figurave që lidhen me kultin e perëndeshës Nëna e Madhe mund të shpjegohen qartë vetëm përmes gjuhës shqipe.
Meqë ekspeditat arkeologjike janë organizuar, në disa periudha të ndryshme kohore, nga arkeologë joshqiptarë, kryesisht serbë, pas pushtimeve të vonshme serbe nga fillimshekulli XX, këto gjetje arkeologjike janë keqpërdorur dhe keqinterpretuar sipas interesit të tyre.
Studiuesit sllavë nga Maqedonia, një periudhë të gjatë janë krenuar para botës me këto vlera arkeologjike, sidomos me statujën e perëndeshës Nëna e Madhe, që më së paku mund të gjejnë argumente shkencore që t’u takojë atyre.
Statuja e perëndeshës Nëna e Madhe është gjetur në lokalitetin ,,Tumba" në katundin Pallçisht i Poshtëm, rrethina e Tetovës, edhe pse thuhet se njëra prej këtyre statujave është gjetur në një lokalitet tjetër po në rrethinën e Pollogut, ku sot banohet me popullatë sllave (lokaliteti në katundin Stençe). Është konstatuar se kjo statujë dhe gjetje të tjera arkeologjike i takojnë periudhës së neolitit, afër 6100 vjet p.e.s, ndërsa statuja të ngjashme me këtë janë gjetur dhe në disa lokalitete të tjera në pjesën veriperëndimore të Maqedonisë së sotme, në lagjen Maxhari të Shkupit, në Kumanovë dhe në rajonin e Pellagonisë.
Perëndesha Nëna e Madhe njihet si simbol i pjellorisë, nëna e tokës, e lindjes dhe përtritjes së jetës, nga edhe burojnë emërtimet e disa qyteteve, rajoneve dhe krahinave të tjera, të cilat sipas rrënjës së fjalës kanë kuptim të plotë vetëm në gjuhën shqipe: Pellë (pjellë), Pellagoni, Pellagon, Pellagia-Pollog (emri i qytetit të lashtë të Tetovës dhe i rajonit të sotëm të Pollogut) etj.
Studiusit sllavë të Maqedonisë, gjatë viteve të fundit, duke ditur faktin se rajoni i Pollogut në vazhdimësi, që nga periudha antike, mesjeta e deri në kohën e sotme, është dominuar nga fiset ilire dhe më vonë nga psardhësit e tyre shqiptarët, rëndësi të veçantë i kanë kushtuar vetëm statujës së gjetur në lagjen Maxhari të Shkupit, sigurisht me pretendime të qarta poltike, duke i dhënë kuptim të ri edhe vetë emrit të statujës, si Nëna e Madhe nga Maxhari. Këta studiues, vetëm një të vërtetë e konstatojnë, sigurisht pa dashje, që statuja e gjetur në lagjen Maxhari të Shkupit është shumë më e vonshme se statujat e gjetura në lokalitetet e Pollogut, me çka edhe e dëshmojnë se cilat janë pretendimet e tyre që i japin rëndësi të veçantë vetëm statujës Nëna e Madhe nga Maxhari. Për ta dëshmuar këtë falsifikim, mjafton fakti që krahas kësaj statuje, kinse të gjetur në lokalitetin e katundit Stençe, jo në lokalitetin ku me të vërtetë është gjetur kjo statujë, në lokalitetin e quajtur ,,Tumba” në Pallçisht të Poshtëm, studiuesit sllavë të Maqedonisë prezantojnë edhe monedha të periudhave të mëvonshme dhe të Mesjetës, si ato me simbole, portretin dhe emrin e Shën Vasilit të Madh, i cili i takon shek. IV e.s.
Këta studiues, periudhën nga kur daton statuja e perëndeshës Nëna e Madhe, e cila është gjetur në lokalitetin e katundit Pallçisht, ku kanë banuar në vazhdimësi ilirët dhe pasardhësit e tyre shqiptarët, e kanë trilluar idenë se bëhet fjalë për praninë e Brigëve në këto hapësira, ose frigëve (phrygians), duke pasur parasysh që shkenca ende nuk e ka thënë fjalën e fundit për këtë popull të lashtë, ose dy fiset me prejardhje të njëjtë, brigët dhe frigët, për të cilët dihet vetëm se në Gadishullin Ilirik kanë depërtuar nga jugperëndimi i Azisë së Vogël (Anadolli i sotëm, gjithashtu emërvendi në gjuhën shqipe), të cilët sipas studiuesve me renome botërore, fiset brige ose frige këto lëvizje i kanë bërë në periudhën e bronzit, jo në priudhat e mëhershme, ndërsa pas një periudhe janë kthyer sërish andej nga kishin ardhur, ose janë zhdukur pa lënë ndonjë gjurmë të rëndësishme.
Me praninë e brigëve, studiuesit sllavë të Maqedonisë pretendojnë ta lidhin praninë e elementit maqedonas antik në këto territore, pa mbajtur llogari se edhe Maqedonia antike asnjëherë nuk është shtrirë deri në qytetin e Shkupit, e aq më pak në pjesën veriperëndimore të Maqedonisë së sotme dhe në rajonin e Pollogut.
Me këto dëshmi arkeologjike, në asnjë mënyrë nuk mund të krenohen fiset sllave dhe pasardhësit e tyre, siç pretendojnë sllavët e sotëm të Maqedonisë, të cilët dihet botësisht se kanë ardhur në këto hapësira pas shek. VII e.s.
Brigët, ose Frigët, si një grupfis i madh midis fiseve ilire dhe thrakase, njihen që në lashtësi si ndër fiset e rëndësishme, për të cilët rilindësit tanë kanë dhënë mendime se kanë qenë një ndër tri popujt e lashtë prej nga rrjedhin shqiptarët e sotëm. Një dëshmi që e ka forcuar këtë ide është qeleshja karakteristike frigase, e cila haset edhe në periudhat e mëvonshme ndër fiset ilire, si edhe tek shqiptarët e sotëm në disa krahina.
Një referencë e shëndoshë për studiuesit shqiptarë të shkencave të pellazgologjisë, ilirologjisë dhe albanologjisë, duhet të jenë edhe emrat e krahinave dhe qyteteteve të lashta, me rrënjë të fjalës në gjuhën pellazge-ilire-shqipe, si qyteti Pella në Greqi; qyteti Pella në Jordaninë e sotme (i themeluar pas pushtimeve nga Leka i Madh); gadishulli Peloponez, i banuar kryesisht nga arvanitasit (shqiptarët); Krahina, fisi dhe qyteti i dikurshëm ilir, Pellagon-Pellagonia, si dhe fusha me të njëjtin emër në Maqedonisë e sotme; rajoni dhe qyteti i lashtë Pellagia-Pollog (qyteti i Tetovës përmendet vetëm pas shek.XIII, përkatësisht nga viti 1214 e më vonë), si dhe fusha ? Pollogut në Maqedoninë e sotme veriperëndimore, ku përmes gjetjeve arkeologjike është dëshmuar prania e një qytetërimi të lashtë ilir së paku 6100 vjet p.e.s. (në lokalitetin ,,Tumba", tumbat e njohura ilire afër katundit Pallçisht i Poshtëm në rrethinën e Tetovës (edhe ky toponim e përbëhet nga rrënja e fjalës Palla-Pella).
Statuja të ngjashme të perëndeshës Nëna e Madhe janë gjetur edhe në disa lokalitete arkeologjike, ,,tumba" të tjera, në Shkup, Kumanovë dhe në rajonin e Pellagonisë, me çka edhe më tepër përforcohet teza jonë.
Një gjë është e rëndësishme se, këto statuja dhe simbole të tjera që lidhen me kultin e perëndeshës Nëna e Madhe nuk hasen në asnjë kulturë tjetër të popujve të lashtë, përveç në truallin pellazgo-ilir, përkatësisht në Gadishullit Ilirik, pjesa veriperëndimore e krahinës së sotme shqiptare e Maqedonisë.
Figura e Nënës, si perëndeshë e tokës dhe pjellorisë, përmendet si pjesë e mitologjisë gati tek të gjithë popujt e lashtë, por tek asnjëri prej tyre nuk është dëshmuar si tek pellazgo-ilirët me dëshmi materiale, statuja ose forma të tjera figurative në nderim të kultit të saj.
Shumë lehtë vërehet tejdukshmëria e tezës së studiuesve sllavë të Maqedonisë, se kjo figurë nuk ka asnjë lidhje me brigët, as me frigët, kur dihet fakti që këto grupfise kanë depërtuar në Gadishullin Ilirik nga Azia e Vogël (Anadolli). Atëherë, cilat janë gjurmët e pranisë së kultit të perëndeshës Nëna e Madhe në truallin e mëhershëm amë të brigëve? Pse dëshmohet prania e kultit të saj me dëshmi materiale vetëm në një rajon të caktuar, përkatësisht në rajonin e Pollogut, nga ku është përhapur edhe në viset tjera më në jug, e jo më larg se lugina e epërme e lumit Vardar (shqip. Bardhar, lat. Aksius), në rajonin e Shkupit dhe Kumanovës, si dhe në rajonin e Pellagonisë, të banuar historikisht nga fiset ilire: dardanët, pajonët, pellagonët dhe fise të tjera?!
Referenca të tjera të rëndësishme për thellimin e kërkimeve dhe studimeve në fushën e shkencave të pellazgologjisë, ilirologjisë dhe albanologjisë:
1.,,Grekët nuk kanë ekzistuar para shekullit VIII (p.e.s), ata erdhën pas kësaj periudhe dhe morën perenditë, mitet dhe alfabetin e tyre nga Pellazgët. I ashtuquajturi qytetërim Mikenian (1200-800 p.e.s) nuk ishte grek por pjesë e civilizimit Pellazg. Gjuha, veshjet dhe civilizimi i Greqisë së lashtë janë të përafërt me gjuhën, veshjet dhe kulturën e veriut të Shqipërisë dhe të shqiptarëve në përgjithësi, pasaardhës të Pellazgëve-Ilirëve.” - Mathieu Aref (Arif Mati)
2. Për këtë çështje, ndikimin e kulturës, filozofisë dhe letërsisë së ashtuquajtur ,,antike greke”, nga kultura e lashtë pellazge-ilire, duke i vënë asaj përballë argumente të fuqishme, sidomos nga epika popullore e veriut të Shqipërisë, të trajtuar në mënyrë të shkëlqyer, mund t'i referoheni veprës ,,Eskili, ky humbës i madh” e Ismail Kadaresë.
