Nga zyra e tij nën hijen e ‘Shtëpisë së Gjetheve’, Nesti Vako do të dëgjonte bisedat private të shokëve të tij shqiptarë, duke spiunuar për shtetin gjatë epokës komuniste të vendit.
“Kisha një tryezë, një kafe të fortë dhe disa pajisje”, tha 74-vjeçari, ndërsa shoqëronte AFP-në rreth ish-qendrës së shërbimit sekret të shërbimit të fshehtë në Tiranë, i cili u hap në maj si një muze.
“Shtëpia e gjetheve” e quajtur e tillë, pas dredhkës që dikur ngjizte murin e saj, tregon metodat dhe mjetet e mbikëqyrjes së fshehtë gjithëpërfshirëse të kryer nën regjimi komunist, i cili zgjati rreth gjysmë shekulli deri në fillim të viteve 1990.
“Ne vendosëm pajisje dëgjimi në hotele, ambasada, etj … Mikrofonat ishin vendosur nën tavolina, nën karrige, në korniza foto, brenda llambave të gazit”, tha Vako, një ish-shef i mbikëqyrjes.
Shenjat ia dedikojnë muzeun “atyre viktimave të pafajshme që janë spiunuar, arrestuar, ndjekur penalisht, dënuar dhe ekzekutuar” nga një regjim “që synonte kontrollin e plotë mbi trupat dhe shpirtrat njerëzorë”.
Një dhomë tregon dhjetëra pajisje regjistruese – të bëra në Shqipëri dhe Gjermani, Japoni dhe Kinë – të cilat u vendosën për të kapur ndonjë bisedë kritikash për shtetin ose aktivitete të tjera të ndaluara, të tilla si udhëtimi i huaj dhe praktikimi i fesë.
Mbetet një laborator, ku dy çelësa të dyfishtë u krijuan për kërkime të paligjshme dhe ku letrat e huaja drejtuar diktatorit Enver Hoxha u testuan për armë biologjike.
Materialet e shfaqura që u përdorën për të fshehur kuti spiunuese, të tilla si një pallto e gjatë e errët me një xhep të brendshëm të zinxhirit të brendshëm, nuk do të dukeshin jashtë vendit në një set filmash parodi të James Bond.
Por pasojat e këtij monitorimi të vazhdueshëm dhe invaziv “mbeten një plagë e hapur” në vendin ballkanik prej 2.9 milionë banorësh, sipas drejtoreshës së muzeut Etleva Demollari.
Nuk ka drejtësi
“Kishte shumë persekutim në këtë epokë. Shumë njerëz u dënuan dhe vuajtën dhe për 25 vjet nuk kanë pasur drejtësi,” tha ajo.
Sipas shoqatës shqiptare të ish të burgosurve politikë, nga regjimi paranojak u ekzekutuan 5,577 burra dhe 450 gra, ndërsa dhjetëra mijëra të tjerë u dërguan në burgje ose kampe për punë të detyruar ose internim.
Hapja e Shtëpisë së Fletëve shihet si një hap drejt përballjes me atë kapitull të errët të historisë dhe ndjek transformimin e dy bunkerëve bërthamorë komunistë të Tiranës në muze në vitet e fundit.
Asnjë nga vendet kryesore ku persekutimet u bënë, nuk u shndërruan në vende përkujtimore për viktimat.
Por, ka shenja ndryshimi në Spac, dikur kampi më i njohur i punës në vend, i cili shtrihet në një luginë të largët rreth 94 kilometra larg Tiranës.
Mendohet se qindra “armiq të shtetit” kanë vdekur në minierat e pluhurosura të bakrit dhe pirit, ku u munduan me turne të gjata pune, të ushqyer nga dietat e mjerueshme.
Në disa prej galerive “temperatura u rrit në 40 gradë Celsius”, tha ish-i burgosuri Saimir Maloku, ndërsa ai rivizitoi ndërtesat e burgjeve të shkatërruara.
71 vjeçari kaloi gjashtë vjet në kamp dhe tre në një burg tjetër, i akuzuar se ishte një agjent britanik. Në atë kohë pesha e tij gati u përgjysmua.
“Isha një kufomë e gjallë”, tha ai.
Në dhomën ku Maloku flinte me dhjetëra të burgosur të tjerë, ai vuri re shenjat në muret ku shtretërit e tyre të ngushtë me dyshekë të mbushur me kashtë ishin vendosur në tre nivele.
Ata që konsideroheshin si të paefektshëm në miniera u përballën me izolim të vetmuar. Ofertat për liri u penguan nga terreni i ashpër dhe i pjerrët, i cili u mbulua me rrethoja me tela me gjemba.
Burgu i Spaçit u braktis pas rënies së komunizmit, por Maloku ka bërë fushatë për vite për t’u bërë një muze kushtuar viktimave të saj.
“Kam jetuar në Ferrin e Dantes dhe falënderoj Perëndinë që kam dalë gjallë”.
Ruajtja e burgjeve
Në vitin 2015 Fondi Botëror i Monumenteve me bazë në Nju Jork vendosi Spaçin në listën e 50 vendeve më të rrezikuara të trashëgimisë në mbarë botën, duke kritikuar “gjendjen jashtëzakonisht të avancuar të përkeqësimit” të burgut dhe duke bërë thirrje që ajo të bëhej një vend përkujtimi.
Ndërhyrja e emergjencës më në fund filloi në qershor për të parandaluar dëmtime të mëtejshme, të financuara nga Suedia nëpërmjet degës shqiptare të Trashëgimisë Kulturore pa Kufij (CHwB), një organizatë joqeveritare.
Grupi punon që nga viti 2013 në atë që e quan “procesi i memorializimit” – mbajtja e diskutimeve gjithëpërfshirëse për të ardhmen e Spac-it, hulumtimi i kampit të punës dhe organizimi i vizitave.
OJQ-ja lokale e “Muzeut të Spaçit” ka instaluar edhe panelet e para të informacionit rreth kompleksit.
Qëllimi kryesor është që ta shëndërrojmë në një “vend memorial” plotësisht funksional – edhe pse financimi është ende duke u siguruar dhe afati kohor mbetet i paqartë, tha Lejla Haxhiç, kreu i CHwB në Shqipëri.
Ajo tha se puna e vazhdueshme në Spaç ishte “një thirrje për institucionet shtetërore për të përmbushur përgjegjësinë e tyre” në ruajtjen e vendit.
Përpjekje të tilla mund të ndihmojnë shqiptarët të përballen me një të kaluar të dhimbshme, për të cilën Demollari tha se ata ende janë “shumë të ndjeshëm” dhe nuk kanë diskutuar mjaftueshëm.
Në ‘Shtëpinë e Gjetheve’, pasi vizitorët endeshin nga dhoma në dhomë dhe thithnin tregimet e spiunimit të tij, Vako nuk tregoi keqardhje për punën e tij për regjimin.
“Unë jam shumë krenar. Pse çfarë po bënim ne? Ne përgjonim vetëm për të parë nëse dikush po bënte një aktivitet jokushtetues”./konica.al
