Epiteti “makiavelist”, sipas Fjalorit Anglisht të Oksfordit, do të thotë “dinak, intrigant dhe mashtrues”, dhe përdoret rregullisht nga gazetarët për figura të ndryshme politike. Por a mund të përdoret edhe për vetë Nikolo Makiavelin (1469-1527)? Më poshtë po paraqesim ligjëratën e Endrju Kempëll në Universitety College të Londrës…
Makiavelist është një person që ndjek parimet e Makiavelit, dhe dikush “që ndjek interesin vetjak në vend të moralit”. Ky përkufizim, së bashku me përcaktorët “dinak, intrigant dhe mashtrues”, është reduktuar shpesh në maksimën “qëllimi justifikon mjetin”. Gazetarët e përdorin shpesh këtë epitet për politikanët, por shqyrtimi i veprës së Makiavelit, dëshmon se ky term gjithashtu mund të aplikohet edhe për vetë Makiavelin- por vetëm me disa aspekte të caktuara.
Makiaveli e shkroi “Princin” në vitin 1513, ndërsa ndodhej i mërguar larg nga Firence. Ai i kishte shërbyer qeverisë fiorentine në pozicione të ndryshme nga viti 1498, duke u bërë përfundimisht sekretar i kancelarit të dytë, një detyrë që përfshinte edhe misione të shumta diplomatike. Gjatë këtyre udhëtimeve jashtë vendit, Makiaveli takoi shumicën e personazheve që do të shfaqen edhe tek vepra e tij kryesore, si Çezare Borxhia, i biri i Papës Aleksandrit VI.
Karriera politike e Makiavelit filloi të shkëlqejë pasi familja sunduese Mediçi u dëbua nga Firence në vitin 1494.
Qeveria e parë që e zëvendësoi, ‘teokracia’ e murgut domenikan Xhirolamo Savonarola, përfundoi me ekzekutimin e këtij të fundit në vitin 1498, para se Piero Soderini të zgjidhej gonfaloniere (udhëheqës) i përjetshëm në vitin 1502. Po atë vit Mediçët, të mbështetur nga trupat spanjolle, përmbysën Soderinin dhe rimorrën kontrollin e Firencës.
Shumë shpejt Makiaveli u akuzua për konspiracion, u torturua dhe burgos, para se të internohej në pranverë të 1513-ës në fermën e tij në Sant’Andrea në Perkuzina jashtë qytetit. Në 10 dhjetor 1513, Makiaveli përshkruante jetën e tij të përditshme në një letër drejtuar Françesko Vetorit. Pas darke, shkruante ai, pëlqente të tërhiqej në studion e tij dhe të “bisedonte” me filozofët dhe mendimtarët e lashtë, përpara se të shkruante shënime mbi këto biseda.
Këto debate, dhe përvojat e tij si kancelar i dytë, formësuan thelbin e “Princit, siç e pranon edhe vetë Makiaveli në parathënien e tij. Ai pohoi se dhurata më e çmuar që mund t’i ofronte Lorenco di Piero de Mediçi, nipi i Lorencit të Mrrekullueshëm (1449-1492), i njohur si udhëheqësi de fakto i Firences, ishte “kuptimi i tij mbi veprat e njerëzve të mëdhenj”, të cilën ai e kishte fituar falë ”një njohje të gjatë me çështjet bashkëkohore, dhe një studimi të vazhdueshëm të botës së lashtë”.
E “vërteta e vërtetë”
Qe kjo përzierje e përvojës personale dhe studimeve, ajo që krijoi ‘zemrën e errët’ të Princit, domethënë kapitujt XV-XIX, në të cilat Makiaveli përshkruan virtytet e nevojshme të një “princi të ri”. Ky dallim është i rëndësishëm, sepse shqetësimi i vetëm e Princit të ri duhej te ishte “ruajta e gjendjes së tij”, si në rrafshin personal ashtu edhe politik, prandaj Makiaveli kishte përshtatur këshillat e tij në përputhje me rrethanat.
Sikurse e bëri të qartë në fillim të kapitullit XV, ai kishte pak kohë për republikat e idealizuara apo utopitë:”përderisa qëllimi im është të them diçka që do të dëshmohet praktike për të interesuarit, kam menduar se është rruga e duhur të paraqit gjëra që janë të vërtetat reale, dhe jo siç janë imagjinuar”. Dëshira e Makiavelit për të reflektuar “të vërtetën”, sikurse e e kuptonte atë, e detyroi të ndryshojë ose shpërfillë modelet klasike dhe të etikës kristiane, që kishin dominuar teoritë politikës mesjetare dhe të Rilindjes për shekuj me radhë.
Burimi kryesor i Makiavelit për kapitujt mbi virtytet princërore ishte vepra e Ciceronit “Mbi detyrën”, më e popullarizuara e prozës klasike latine në epokën e Rilindjes. Një nga veprat e fundit e fundit të Ciceronit, ishte një diskutimi i parimeve themelore të detyrës morale dhe rregullat praktike për sjelljen personale, të ndarë në tre libra, ku i treti shqyrtonte konfliktin midis ndershmërisë morale dhe leverdisë.
Qasjet e Ciceronit dhe Makiavelit ndaj kësaj çështje, ishin tejet të kundërta. Për Ciceronin, nuk kishte asnjë konflikt:”nuk është asnjëherë e përshtatshme të kryhen veprime të këqija, pasi e gabuara është gjithnjë e pamoralshme; dhe është gjithmonë e dobishme të jesh pozitiv, sepse mirësia është gjithmonë e moralshme”.
Nga ana tjetër, në kapitullin XV të “Princit”, Makiaveli zbuloi një qasje më pak njëngjyrëshe mbi këtë çështje:”në rast se një princ dëshiron të ruajë sundimin e tij, ai duhet të jetë i përgatitur të mos jetë i virtytshëm, dhe ta përdorë ose jo virtytin sipas nevojave”. Disa vese mund t’i sjellin princit “siguri dhe prosperitet”, ndërsa virtyte të caktuara mund të shkaktojnë rënien e tij.
Forca dhe dinakëria
Kur vinte puna tek mashtrimi, Ciceroni ishte po aq e qartë. Lavdia e vërtetë nuk vinte nga pretekstet apo mashtrimi, madje edhe në kohë lufte, kur shfaqeshin një mori veprimesh të pandershme e megjithatë ende të përshtatshme. Ciceroni shkruante se forca dhe dinakëria i përkasin luanit të fuqishëm dhe dhelprës dinake, përkatësisht duke qenë të dy “krejtësisht të padenja për njeriun”.
Makiaveli përdori të njëjtën analogji dhelpër – luan në kapitullin XVIII-të të “Princit”, megjithëse në një mënyrë haptazi të ndryshme. Princi i ri duhet të dijë se si sillen dhelpra dhe luani, pasi forca pa dinakërinë do të çonte në shkatërrimin e tij:”Një sundimtar i matur nuk mund dhe s’duhet të nderojë fjalën e tij kur kjo e vendos në një pozitë jo të favorshme”.
Arsyetimi i tij ishte cinik, por i sinqertë:”Nëse të gjithë njerëzit ishin të mirë, ky rregull do të ishte mirë; por për shkak se njerëzit janë krijesa të mjera që nuk e mbajnë fjalën e tyre, edhe ju s’duhet të mbani fjalën tuaj ndaj tyre”. Dy gjëra dyfish negative sipas mendimit të Makiavelit, prodhonin herë pas here një element pozitiv.
Makiaveli pati një qasje të ngjashme edhe ndaj mizorisë. Për Ciceronin, nuk ka mizori që mund të jetë e dobishme, pasi “mizoria është pjesa më e neveritshme e natyrës njerëzore, “të cilën me shpesh e praktikojmë”. Makiaveli e shqyrtoi këtë çështje në kapitullin VIII, duke analizuar karrierën e dy sundimtarëve mizorë por efektivë:Agatoklit (361-289 P.E.S), tiranit grek të Sirakuzës dhe mbreti i Siçilisë; dhe Oliveroto nga Fermo (1475-1502), një mercenar i cili vrau xhaxhain e tij për të marrë kontrollin e qytetit të tij.
Pasi rrëfen aktet e tyre, Makiaveli shkruan:”Ne mund të themi se mizoria është përdorur mirë (nëse është e lejueshme për të folur në këtë mënyrë mbi atë që është e keqe), kur ajo përdoret vetëm në një rast dhe kur nga ajo varet siguria e dikujt “. Ajo mund të ketë qenë e keqe, por princi i ri duhet ta përdorte për të ruajtur pozitën e tij.
Makiaveli studoi luhatjet e natyrës njerëzore, jo vetëm në mënyrën që kishte menduar Ciceroni. Megjithatë Makiaveli nuk ishte kundër Ciceronit në të gjitha aspektet. Ky i fundit theksonte rëndësinë e patronazhit, por qe kundër dhuratave në para, për shkak se dhënësit së shpejti do t’i shteronin burimet e tij dhe do të detyrohej t’ua rrëmbente pronën e të tjerëve për të financuar bujarinë e mëtejshme.
Në kapitullin XVI Makiaveli rekomandon një qasje të ngjashme, duke deklaruar se është më mirë të cilësohesh dorështrënguar se sa bujar, sepse me kalimin e kohës princi do të kuptojë se ai është në gjendje të jetojë brenda mundësive të tij, çka është një formë e bujarisë ndaj tyre.
Shmangia e urrejtjes
Makiaveli nuk inkurajoi asnjëherë sjelljen imorale për interesin e vet. Për më tepër, ka pasur një kufi të fundëm, se kur princat e rinj duhej të silleshin në mënyrë imorale:ata s’duhet të pësonin urrejtjen e subjekteve të tyre. Shmangia e urrejtjes ishte kufiri i çdo sjellje devijante, një element që Makaveli e ka theksuar në disa raste tek “Princi”:njerëzit ankohen për kopracët, por unë nuk i urrej ata (kapitulli XVI); është më mirë të të kenë frikë se sa të të duan, por edhe shmangia e urrejtjes është e preferueshme (Kapitulli XVII); ndërsa kalaja më efektive nuk është e urryer nga ata që ju sundoni (Kapitulli XX).
Sikurse e nën të qartë, këshilla e tij pasqyron rrethanat e lexuesit e tij të synuar. Mjerisht, të paktën për reputacionin e Makiavelit, këto rrethana ndryshuan në mes të vitit 1513, kur shkroi edhe “Princin”, dhe në vitin 1532, kur vepra u botua (vetëm një nga veprat e Makiavelit, Arti i Luftës i vitit 1521, u botua gjatë kohës që ishte gjallë). Në ato 19 vite Reformacioni ishte përhapur në të gjithë Evropën, kështu që shërbimi që Makaveli ia kushtoi fesë në tekst – të qenit fetar ishte një nga cilësitë që princi duhet të kishte, ndërsa një mëshirë e tepruar e dëmtoi aftësinë e gjeneralit romak Skipion – mori një rëndësi që ai s’mund ta kishte parashikuar.
Disa nga më reagimet e hershme dhe më të dhunshme ndaj ”Princit”, si ajo e Kardinalit Rexhinald Pol (Kryepeshkopi i fundit katolik i Kantërbërit), i cili deklaroi në vitin 1539 se kjo vepër qe “shkruar nga gishti i djallit”, apo edhe vepra e Inoçent Zhentil “Anti-Makiavel” e vitit 1576, qenë pasojë e ngjarjeve fetare – Reformacionin Henrikian (ndryshimet fetare gjatë mbretërimit të Henrikut VIII) dhe Masakrës së Shën Bartolomeut në vitin 1572 (dhjetëra mijëra hynegotë ose protestantë sikurse njihen sot u vranë gjatë luftërave fetare në Francë).
Kritika e Zhentil ndaj “Princit” ishte ndoshta përgjegjëse për popullaritetin e madh të termit ‘makiavelik’ në kuptimin e saj modern negativ. Deri në fund të shekullit XVI-të, Makiaveli ishte shndërruar në një personazh të retorikës, makinator i dramës elizabetiane dhe jakobeane sesa një figurë e autoritetit. Megjithatë, shumë prej kritikëve të Makiavelit nuk e kishin lexuar “Princin” dhe nuk u përpoqën të “bisedojnë” me të në një mënyrë që Makiaveli kishte bërë me autorët e lashtë.
Siç e dëshmojnë edhe citimet e shkurtra të paraqitura më lart, Makiaveli nuk e meriton plotësisht një demonizim të tillë. Qëllimi i vetëm që justifikon mjetet e “dinakërisë, intrigës dhe mashtrimit”, sipas mendimit të Makiavelit, është ruajtja e pozitës së princit të ri. Ai mund të ketë mbështetur “përshtatshmërinë në preferencë ndaj moralit”, por vetëm për shkak se njerëzit qenë “krijesa të mjera” të cilët silleshin shumë keq. Pasqyra për princin e ri të Makiavelit, reflekton papërsosmëritë e subjekteve dhe kohës së tij, po aq sa edhe cilësitë pozitive të sundimtarit. / “History Extra” – Bota.al
