Hulumtimet arkeologjike, antropologjike si dhe studimet paleontologjike të bimëve, kafshëve, fosileve dhe qenieve të gjalla në përgjithësi, dëshmojnë evolucionin e jetës dhe gjurmët e para primitive të shoqërisë njerëzore. Jeta e shoqërisë njerëzore filloj gjatë paleolitit të hershëm. Të parët tanë jetuan të bashkuar në grupe (hordhi), jetuan jetë endacake në kushte shumë të ndryshme nga kushtet e sotme. Ata jetuan në një klimë, florë e faun krejt tjetër, në një kohë kur kanë ndodhur ndryshime të mëdha gjeologjike. Instinkti për të mbijetuar, dëshira e madhe për jetën si dhe lufta me vështirësit dhe rreziqet e ndryshme, i shtyri njerëzit e hershëm ti përshtaten mjedisit, kushteve dhe rrethanave të kohës ku si vendbanim kishin zgjidhur shpellat dhe vendstrehimet e përshtatshme natyrore. Në thelb, epoka historike përfaqëson historinë e luftës së klasave, kurse epoka parahistorike përfaqëson historinë e luftës së njeriut me natyrën.
Kështu, njeriu i periudhave të hershme parahiastorike i ngjante foshnjës së vogël e pa zhvilluar mirë, por për dallim nga kafshët kishte arsyen, moralin dhe ndërgjegjen. Dihet mirëfilli se kafsha nuk ka aftësi mendore dhe nuk e posedon tërësinë shpirtërore ashtu siç e ka njeriu.
Nga agimi i hershëm parahistorik e tutje, i hasim të dhënat e para të kulturës materiale arkeologjike të cilat na flasin mbi format e hershme të kulteve, bestytnive, magjive, totemizmit, fetishizmit, pra të një religjioziteti primitiv të njeriut i cili besonte në fuqitë natyrore dhe qe ishte i lidhur ngusht me procesin e punës në luftë për sigurimin e mjeteve të nevojshme për ekzistencë.
Paraqitja e hyjnive me anë të simboleve, shëmbëlltyrave të kafshëve, të njerëzve, trajtave gjeometrike dhe vegjetative, kryqave të thyer (svastika - simbol i jetës dhe i vdekjes) dhe relikteve të ndryshme etj., paraqesin kërkimin fillestarë dhe “virgjëror” të njeriut për të gjetur rrugëdalje nga ndjenja e pafuqishme para forcave të natyrës dhe për të zbuluar realitetin e ekzistencës, thelbin e së vërtetës, pra burimin e jetës. Ky botëkuptim metafizik në dukje të parë paraqitet i thjesht mirëpo, është koncept i veçantë i shprehjes së ndjenjave religjioze, përkatësisht kërkim i përjetësisë. Kjo tregon se njeriu i hershëm parahistorik në shpirtë nuk ishte “Tabulla Rasa - dërrasë e larë; padije e plotë.” Pavarësisht nga mungesa e lëndës së shkruar, të dhënat arkeologjike dhe antropologjike padyshim dëshmojnë se religjioni realisht është i vjetër sa edhe vet njeriu.
Nga gjitha krijesat e gjalla në natyrë, vetëm qenia njerëzore u paraqit religjioze. Kafsha nuk është religjioze dhe asnjëherë nuk mund të ketë përkatësi as identitet religjioz. Lidhur me këtë shtrohet pyetja: Pse mbetjet e kufomës së njeriut nderohen dhe meritojnë respektin e të gjallëve edhe sot e kësaj dite? Pra, që nga periudhat e zymta parahistorike, atëherë kur njeriu ishte “gdhirë ” në këtë botë me një “virus” të mistershëm që mbeti i pa sherueshëm deri me sot, e kjo është vdekja, qysh atëherë njeriu si qenie e vdekshme e ka bërë varrimin e të vdekurve të vet, gjë që këtë rit nuk e hasim të asnjë kafsh apo krijes tjetër e gjallë. Qe nga fillimi i kulturës njerëzore njeriu është kujdesur për ritet e varrimit duke treguar kujdesje të veçantë për varret e prindërve, vëllezërve, motrave dhe fëmijëve të vet.
Kamenicë: Monument mortor - relief i skalitur në gurë me shfaqje të një procesioni varrimi i një të vdekuri (shek. V - IV para Krishtit)
Ritet e varrimit i hasim në të gjitha periudhat e kaluarës sonë të lashtë. Varri gjatë gjitha kohërave konsiderohej si “apartament banimi“, shtëpi e të ndjerit dhe vendi ku ai pushon në përjetësi. Këto rite varrimi paraqesin shenjë përkujtimi, respekti, dashurie dhe religjioziteti, sepse në shtratin e vdekjes njeriu ballafaqohet më gjendjen e vet reale dhe në kthetrat e vdekjes ndjehet plotësisht i pafuqishëm.
Nderimi i të ndjerëve padyshim tregon qartë funksionin shoqëror të kultit religjioz. Analiza e jetës dhe vdekjes, kontrasti i dritës dhe errësirës, ditës dhe natës, të mirës dhe të keqës, ndjenja e faktorit kohë, kujdesi për të kaluarën dhe të ardhmën etj., paraqesin vetit dalluese të njeriut nga kafshët.
Shpirti i arsyeshëm i njeriut zbuloj gjuhën, shkrimin, zhvilloj kulturën, artin, edukatën, arsimin, njohurinë etj., dhe vazhdoj rrugën e qytetërimit të vet. Monumentet e parara të pashkruara dhe të shkruara ndër kulturat e lashta na flasin mbi kultet, bestytnit dhe religjiozitetin primitiv të njeriut i cili kërkonte kuptimin dhe qëllimin përfundimtarë të jetës së tij. Andaj, shtrohet pyetja: A mund të paramendohet kultura, arti, qytetërmi dhe jeta e njerëzimit pa religjion?
Shikuar nga ky aspekt, etnologjia dhe historia e religjioneve nuk njohin ndonjë epokë të njerëzimit pa religjion dhe as një popull areligjioz që së paku nuk e ka një formë të religjiozitetit të vet. Mu për këtë koncepti ateizëm është i karakterit individual.
Që nga zanafilla e njeriut e deri më sot e kësaj dite, religjioni ishte dhe mbeti i pranishëm në të gjitha periudhat dhe në të gjitha kulturat e qytetërimit njerëzor. Çdo shoqëri dhe çdo epokë e zhvillimit të saj, ka patur dhe ka qenë e “ngjyrosur” dhe e vulosur me religjionin e vet. Në historinë e kulturës njerëzore, religjioni ishte dhe mbeti i paevitueshëm nga skena botërore. Të gjitha ndjenjat dhe vlerat estetike njeriu i vënte në shërbim të hyjnive duke i shprehur përjetimet religjioze në forma dhe mënyra më të ndryshme, qofshin ato përmes ndërtimit të objekteve të kultit, pikturës, skulpturës, muzikës, letërsisë, artit, shkrimit, leximit dhe jetës në përgjithësi. Mjafton të përmendët Olimpi pagan i periudhës antike i cili ishte i stërngarkuar me idhuj dhe me një sistem religjioz politeist si formë e posaçme e religjionit. Kjo strukturë politeiste si dhe format tjera religjioze u shfaqen të të gjithë popujt e lashtë ashtu siq ishin psh. popujt qe jetuan në Mesopotami, Egjipt, Grqi, Romë etj.
Sipas politeizmit të egjiptasve të lashtë, e tërë bota është e mbushur plot e përplot me perëndi. Ata aderonin si perëndi jo vetëm njerëzit e mëdhenj si psh. kultin e faraonëve por edhe krijesat tjera si kultin e Diellit, detit, lumenjve, gjarprit etj., pastaj Gilgameshi, ep i njohur i babilonasve, politeizmi grek, romak etj. Teogonia - lindja e imagjinuar e perëndive është gjenealogji e karakterit imanent, është një shqyrtim i posaçëm historik dhe psikologjik.
Asnjë ceremoni e popujve të lashtë nuk bëhej pa kushtuar flijime për nderë të hyjnive dhe hyjneshave të cilët i ndanin në hyjni të mirë dhe të këqijë, të luftës dhe paqës, të dritës dhe të errësirës. Jo vetëm që i nderonin hyjnit por ata e kishin edhe ndjenjen e frikës, dyshimit dhe pasigurisë ndaj tyre.
Të gjitha këto janë religjione natyrore me një ndjenjë të stërmundimshme për t’ia dalë në krye me betejën rrethë së mirës dhe së keqës, jetës dhe vdekjes. Në zemren e vet njeriu çdoherë kishte një parandjenjë mbi lindjen e re, mbi jetën pas vdekjes se nuk do të shfaroset përgjithmonë “fara“ e tij. Fara e amshimit që njeriu e bartë në vetvete, nuk mund të reduktohet vetëm në materie, sepse ajo e kundërshton vdekjen. Nga kjo shohim se njeriu është religjioz jo pse këtë e kërkon dikush, por për arsye se në shpirtin e vet është i tillë. Njeriu lind me religjionin i cili është si Dielli që lind për të gjithë. Për këtë religjioni është i natyrës subjektive, është sugjerim dhe sugjestim i brendisë thelbi i të cilit është zemra dhe ndërgjegjja e njeriut.
Zëri këshillues i ndërgjegjës është më i miri shkollim, është njohje që vjen nga “gadishulli“ i brendsisë, aty ku njeriu vullnetin e vet në përputhje me zërin e së vërtetës ia nënshtron të papashmës. Tek e fundit gjërat e papashme janë më të çmuarat dhe më të kushtueshmët në jetë si janë: liria, dashuria, mirësia, paqa, drejtësia etj. Kështu njeriu i bie në besë ose bjen në “dorën“ e Atij që i ka zën besë. Gënjen veten dhe tjetrin ai njeri kur thotë se nuk besoj në Zotin. Pse? Sepse Të gjithë njerëzit e kan të mbjellur në zemrën e vet besimin në Zotin. Gënjejnë ata njerëz kur thonë se nuk besojnë, sepse kur vjen nata, kur janë në vetëmi dyshojnë – thotë, Seneka filozof i njohur romak.
Nga kjo mund të thuhet se nëse dikush për shkak të rrethanave të ndryshme e ka humbur ”kodin e fesë“, nëse e ka vetëdijen jo religjioze dhe shtiret si agnostik apo ateist, atëherë ai në sferën e ndërdijes është religjioz. Kështu njeriu mundet të jet njohës i mirë i religjioneve të botës, kurse mos ta njoh religjiozitetin brenda vetvetes. Njeriu është qenie e veçantë dhe dallon nga të tjerët dhe mu për këtë ai nuk mundet pa raporte reciproke me trenscendeten, me Zotin në të cilën themelohet ndërgjegjja e tij. Sepse të jesh njeri, ose thënë më saktësisht – të bëhësh njeri, do të thotë të jesh religjioz.
Njeriu do të ishte mohues i vetvetes sikur të mos kërkoj kuptimin dhe qëllimin përfundimtar të ekzistencës së vet. Në këtë drejtim njeriu është kërkimtar i palodhshem i Hyjnores. Ai me vetëdije apo pa vetëdije kërkon si i urituri që bënë luftë për bukën e përditshme. Për këtë religjioni i tejkalon të gjitha kuptimet dhe definicionet e kufizuara të njeriut.
Derisa politika ka për qëllim të mirën e përgjithshme të popullit, mjekësia – shëndetin, ekonomia – mirëqenien, arti – të bukurën, kultura – fisnikërimin, filozofia – të vërtetën, ndërsa religjioni përfshinë tërë qenien e njeriut, shpirtin dhe trupin, arsyen dhe zemrën, ndjenjat dhe dëshirat, veprimin dhe punën e tij. Religjioni kalon nëpër të gjitha poret e jetës së njeriut. Kjo tregon se nevoja religjioze, malli për ta kërkuar burimin e ekzistencës së vet është esenca thelbësore që buron nga nevojat dhe ligjet e brendshme shpirtërore të tij. Kjo e përcakton natyrën, kulturën, sjelljen si edhe të ardhmën e njeriut. Kjo nevojë e domosdoshme nuk është fryt i mendjes, pjellë e imagjinates shpikëse e njeriut. Ky afsh i zemrës e tejkalon çdo aftësi dhe imagjinatë njerëzore. Askush nuk mund ta kuptoj njerëzimin, nëse nuk e kupton religjionin e njerëzve – thotë Nianin Smart. Ndërsa, Platoni në kohën e vet u shpreh shumë më decidiv rrethë kësaj çështje dhe thotë: Më lehtë është ta ndërtosh qytetin në ajër, se sa ta bashkosh shoqërinë njerëzore pa fe dhe pa ndërgjegje. Çka do të ishte njeriu sikur mos ta ndërroj drejtimin e jetës së vet tokësore për ta kërkuar zanafillën, misterin e jetës dhe të vdekjes, burimin e lirisë dhe dashurisë së vërtetë për ta “nxjerrur biletën” e kthimit në “atdheun” e vet të përjetësisë?
Në bazë të dhënave arkeologjike, në veçanti atyre epigrafike, në tërë Perandorinë Romake (Imperium Romanum) ashtu edhe në Dardaninë antike, ishin prezente shumë kulte të hyjnive pagan. Ndër kultet më të njohura ishin kultet e Jupiterit, Minerves, Neptunit, Merkurit, Fortunes, Nimfes, Silvanit, si dhe shumë hyjnive tjerë. Mirëpo, ekzistonin kulte të sjellur edhe nga bota e orientit e ndër to ishin: kultet e Mitres, Serapisit, Jupiterit të Dolihenit, madje edhe të Izidës etj. Këto të fundit kanë qenë kryesisht kulte të ushtarëve dhe tregëtarëve.
Në antikë njerëzit mendonin për Zotat se bënin një jetë jo shumë të ndryshme nga njerëzit (Poezia epike e Homerit që u projektua në skenën kozmike të malit të Olimpit), Zotët mund t’i dënojnë njerëzit për mospërmbajtjen e tyre dhe mosnënshtrimin e tyre. Perënditë nuk kishin moral, por shprehnin forcën dhe ngulnin frikën. Kjo qe në vetë idenë e njeriut e jo të Zotit.
Në Romen e lashtë pagane dalloheshin dy lloj religjione: private (sacra privata) dhe publike (sacra publica). Njena ishte familjare kurse tjetra shtetërore dhe të gjitha kultet ishin të lira. Importoheshin kulte me prejardhje të huaj kështu që i tërë panteoni romak në kohën e perandorëve përfshinte gati të gjitha religjionet e botës së atëhershme duke përfshi gjithashtu edhe kultin e perandorëve të cilët konsideroheshin si njerëz të pavdekshem, të mbinatyrshem dhe hyjnorë.
Mirëpo, të gjitha kultet dhe bestytnit e shumta të gjëratëhershme nuk e qetësonin shoqërinë e asaj kohe në tërësi, e as shtresat e gjëra, madje edhe më pak i qetësonin qarqet intelektuale. Kështu njerëzve me religjionet politeiste u kishte ardhur jeta në maje të hundës “nënë mbikëqyrjen“ e aq shumë perëndive të cilët më shumë e kishin frikën e tyre se sa dashurinë. Dyshimi, pasiguria dhe frika u kishte hyrë në “bark” nga ndonjë ndëshkim i mundshëm i hyjnive të tyre për shkak të ndjenjës së fajit, dhe kështu hyjnit më shumë i përjetonin si armiq se sa miq.
Të gjithë popujt e lashtë e në veçanti qytetërimi greko - romak ishin të stërngarkuar me fenomenin e hyjnive dhe hyjneshave. Çdo familje kishte perëndin e vet mbrojtës. Sipas të dhënava, vetëm romakët besonin në më shumë se 30 000 perëndi, të quajtura ndryshe në krijimtarinë gojore popullore mite dhe legjenda. Mitet dhe legjendat ishin të ndërdhlirura ngusht ndërmjet veti sepse figurat nga rrëfimet mitologjike shpesh ishin figura me kuptime religjioze dhe me këtë dukuri u moren shumë filozof, psikolog, antropolog dhe mendimtarë të mëdhenjë.
Shikuar nga aspekti religjioz besimi në Zotin është kërkesë e natyrës së njeriut. Secili filozof grek, romak etj., lidhur me të vërtetën (lat. veritas) e amshuar e kishte të vërtetën e vet për të vërtetën e cila edhe sot e kësaj dite është njëra ndër çështjet themelore të secilit njeri.
Kur sot i lexojmë veprat e mendimtarëve të mëdhenjë pagan, e në mes tyre edhe atyre filozofëve të famshëm grek dhe romak, çuditërisht habitemi se si këta njerëz kaq të mprehtë nga mendja kan mundur të mësojnë kaq shumë mashtrime dhe të pavërteta religjioze.
Shpirti shkencor i mendimeve greke dhe romake nuk ia arriti tua plotësoj njerëzve nevojat shpirtërore deri me lindjen e krishterimit. Mu për kët kishte filluar të bie besimi në forcën racionale dhe intelektuale. Bota Romake vet kishte filluar ta shijoj pakënaqësinë lidhur me racionalizmin dhe religjionet e veta. Mosnjohja, zhytja gjërë në fund në politeizmin e kohës i ngjante të zhyturit i cili ka lindur dhe ecën nëpër baltë duke u mësuar me baltën si me floririn.
Shikuar nga botëkuptimi krishterë këto devijime dhe bredhje të kota janë të mundshme çdo herë. Pse? Sepse në filozofi dhe në religjione natyrore fshehën shumë mashtrime, devijime, spekulime dhe bredhje të kota ku iniciator është e njeriut i cili kërkon të vërtetën dhe shkakun fundit për të ardhur deri tek Zoti.
Duke shikuar gjithësinë, natyrën e harmonishme dhe ekzistencën e botës, njeriu ka ardhur në përfundim se duhet të ekzistoj autori - Krijuesi anonim.
Dëftimi i Zotit sipas krijesave është i njohur si dëftim natyror ose kozmik. Njeriu me anë të arsyes së shëndoshë vjen në përfundim se asgjë nuk është krijuar rastësisht pa Krijues. Duke u bazuar në dëftimin natyrore gjatë gjithë historisë së njerëzimit e deri me sot, kan lindur religjione të ndryshme dhe besëtytni të gabuara në bazë të cilave pjestarët e tyre janë përpjekur ta formojnë vetveten dhe të tjerët. Ndër to veçohen: politeizmi, (besimi në shumë hyjni), bestytnit, (besimi në gjëra të kota), magjitë (të qiturit fallë), idhujtaritë (adhurimi i idhujve), etj. të cilat bëhen “burim i të gjitha të këqijave” (Lukrecie), “opium i popullit” (Marksi) dhe “strofull e pathyeshme e mashtrimeve” (Nietzsche).
Duke ditur se edhe përkundër zhvillimit të lartë të mendjes, dijes dhe filozofisë, çështja e ekzistencës, sfera e fesë nuk mund të provohet në mënyrë racionale, e mbështetur vetëm në mendjen dhe njohurit sa më të sakta të njeriut. Pse? Sepse e vërteta fetare është ndryshe nga e vërteta filozofike (logjika, gnoseologjia, ontologjia etj.), shkencore, intelektuale dhe njerëzore. Shkenca pa fenë është e varfër, feja pa shkencën është e verbër, thotë Albert Ajnshtajni.
