Vëllimeve monografike për Fishtën të studiuesve si: Vehbi Bala,Pal Duka-Gjini,Xhavit Aliçkaj,Anton N.Berisha,Tonin Çobani etj.,i është shtuar edhe studimi monografik:FISHTA DHE TRADITA LETRARE SHQIPTARE,Brezi 81,Prishtinë,2012,fq.503,i studiuesit Bajram Kosumi
Ky studim monografik për Fishtën,siç e thotë edhe vetë autori në Parathënie(fq.15-22),krahason një poet madhor shqiptar,Gjergj Fishtën(1871-1940),megjithatë që ai vetë ka krahasuar traditën letrare shqiptare.Ky studim krahasimtar,brenda trungut të letërsisë shqipe,bën të mundshëm shqyrtimin e poetikave,të figurave,të metrikës,të ligjërimit dhe të ideve poetike të një krijuesi,duke i ndjekur ato në tri kohë të ndryshme:
1.origjina apo e kaluara në raport me autorin;
2.autori i shqyrtuar apoe tashmja e autorit;
3.pasardhësit apo koha e ardhme në raport me autorin.
Në këtë trekëndësh kohësh,autori i shqyrtuar është qendra dhe pika e referimit,por e kaluara është pjesë thelbësore e tij,ndërsa e ardhmja është e ndryshueshme dhe individuale,nga autori në autor(fq.15).Për më tepër,studimi monografik në fjalë,është një rreth i ri i studimeve historike letrare shqiptare.
Rrethi i parë ka qenë studimi i vetë veprës së autorëve tanë, i cili deri diku është kryer me sukses gjatë shekullit XX.Rrethi i dytë i studimeve është pikërisht shqyrtimi i shkallës së ndikimeve sipas teorisë së trekëndëshit kohor të autorit.Rrethi i tretë i studimeve do të ishte shqyrtimi i prurjeve në letërsinë shqipe nga letërsitë e huaja prej të cilave letërsia shqipe është ndikuar më shumë,si letërsia antike helene e romake,letërsia biblike, letërsitë evropiane dhe ajo ruse,letërsia turko-arabo-persiane etj.Vetëm pas shqyrtimit të letërsisë shqipe në këta tre rrathë , ne mund ta shkruajmë të plotë historinë e letërsisë shqipe-konstaton studiuesi(fq.16-17).
Fishta dhe tradita letrare shqiptare
Libri studimor: Fishta dhe tradita letrare shqiptare,e studiuesit në fjalë,hapet me një Parathënie(fq.15-22),që është mjaft përmbajtësore dhe shërben,si të thuash, si një VADE MECUM për leximin e librit dhe me një: Hyrje(fq.23-27),ku autori -studiuesi me të drejtë konstaton se krahasimi kaq i gjerë,thelbësor,i tërësishëm dhe i përimtuar do mundësojë një gjykim të ri për veprën e Fishtës dhe për rolin e saj në historinë e letërsisë shqipe,në bazë të vetë elementeve,shfaqjeve,parimeve e të vlerave që ka kjo vepër.
Te kreu i parë: FISHTA DHE AUTORËT E VJETËR TË VERIUT, studiuesi ,Bajram Kosumi,me një akribi shkencore,të veçantë,ka shqyrtuar dhe analizuar raportet e veprës së Fishtës me letërsinë e vjetër shqipe(fq.30-80), të vlerësuar si përkime apo ndikime,që janë de facto dëshmitë më të mëdha për kontinuitetin e letërsisë shqiptare që nga Buzuku e deri te romantizmi dhe për rolin ndikues të letërsisë së vjetër mbi Fishtën,vepra e të cilit është universale, madje në dy plane.Në planin e parë,si tërësi,ajo është lirikë,epikë,satirikë dhe dramatikë,prandaj ajo është një gjithëpërfshirje e gjinive letrare.Në planin e dytë Lahuta e Malcis është një vepër universale për shqiptarin dhe levizjet e tij në shekullin XIX për krijimin e kombit të lirë e modern,në të gjitha aspektet:filozofike,morale,sociale,individuale,letrare etj.(fq.66).
Te kreu i dytë:FISHTA DHE SHKOLLA PROKLASIKE SHKODRANE(fq.82-126), me nënkapitujt si:
I.LETËRSIA E VERIUT DHE FRANÇESKANËT,
II.FISHTSHTA DHE SHKOLLA PROKLASIKE SHKODRANE,dhe
III.FISHTA DHE PASUESIT,studiuesi shtjellon,në mënyrë të thelluar,raportet (marrëdhëniet) e Fishtës me shkrimtarët e shkollës proklasike shkodrane,veçanërisht me rrethin e shkrimtarëve françeskanë,si në dimensionin marrës ashtu edhe në atë dhënës duke dhënë edhe vlerësime dhe gjykime përfubdimtare.Në këtë kontekst,prandaj, studiuesi në fjalë nxjerr konstatimin se Fishta është ndikuar nga rrethi i shkrimtarëve proklasikë shkodranë në disa prej parimeve të përgjithshme krijuese,të cilat ai do t'i absorbojë,do t'i shndërrojë në vlera të veta dhe mbi to do të krijojë, për katërdhjetë vjet , letërsinë e tij.Me këta letrarë ,ai ka të përbashkët vokacionin klasik,prirjen për letërsinë popullore,traditën e shkrimit të poezisë fetare dhe të poezisë satirike,temat e përjetshme në letërsi dhe frymën patriotike të letërsisë.
Te kreu i tretë:FISHTA DHE ROMANTIZMI(fq.128-231),me tre nënkapituj si:
I.MISIONI I LETËRSISË,
II.TEMATIKAT DHE MOTIVET dhe
III.FORMAT POETIKE,FIGURACIONI POETIK DHE MODELI I SHKRIMIT, studiuesi shtjellon dhe studjon marrëdhëniet e veprës së Fishtës me letërsinë popullore dhe me romantizmin,që ,sipas vlerësimit të tij, është më pjellorja.
Duke u marrë me shqyrtimin e pikëtakimeve apo dallimeve të Fishtës me romantikët shqiptarë,studiuesi,Bajeam Kosumi,ka zbardhë dy çështje:së pari ,përimtimin e mëtejmë të vlerave letrare,kulturore e estetike të veprës së Fishtës dhe,së dyti,gjetjen e përgjigjes në pyetjen se a është Fishta romantik dhe a është ndikuar prej romantikëve shqiptarë,përkatësisht se sa është ndikuar prej idealeve të Rilindjes Kombëtare?(fq.131).
Te kreu i katërt:FISHTA DHE LETËRSIA POPULLORE(fq.234-396),me nënkapitujt si:
I.VEPRA E FISHTËS DHE EPIKA POPULLORE,
II.KOHA,BOTA DHE HERONJT,
III POETIKA E FISHTËS DHE POETIKA POPULLIRE,
IV.MARRJE E DHËNIE TË VEPRËS SË FISHTËS ME LETËRSINË POPULLORE,
V.MITET NË VEPRËN E FISHTËS DHE MITOLOGJIA SHQIPTARE, studiuesi në fjalë,Bajram Kosumi, është marrë ,në mënyrë mjaft të thelluar,me ndikimin e letërsisë popullore në veprën e Fishtës dhe ,në lidhje me këtë,konstaton:ndikimi i letërsisë popullore në veprën e Fishtës është i madh,i shumanshëm dhe i veçantë.Është ndikim i madh,sepse qenëson në të gjitha strukturat poetike të Fishtës,,si:në shprehjen poetike,në varg,në procedeun krijues, në motive e në temë,në idetë poetike,në strukturën e figurës poetike,etj.Është i shumanshëm,sepse ,si ndikim,ka lënë vulën në të gjitha format poetike të Fishtës,në lirikë,në satirikë,bile edhe në tekstet dramatike,e më se shumti ka ndikuar në epin Lahuta e Malcis.Është i shumanshëm edhe për faktin se Fishta është ndikuar prej të gjitha formave poetike të letërsisë popullore,po më se shumti prej epikës popullore dhe miteve e legjendave.Është i veçantë ,sepse si te asnjë poet tjetër shqiptar,marrëdhënia e Fishtës me letërsinë popullore kapërcen kufinjtë e ndikimit.Ky kapërcim i kufijve të ndikimit ,sipas studiuesit,nxjerr në dritë një shfaqje të re në letërsinë shqipe:marrjen e një teksti letrar të huaj dhe trupëzimin e tij në tekstin autorial(fq.390-391)
Te kreu i pestë:KONCEPTET ESTETIKE TË FISHTËS DHE TRADITA E MENDIMIT ESTETIK SHQIPTAR(398-442),me nënkapitujt si:
I.SHKRIMI ESTETIK I FISHTËS,
II.KRAHASIME PËRGJITHËSUESE TË FISHTËS ME MENDIME TË TJERA ESTETIKE-KRITIKE ,studiuesi analizon dhe shqyrton pikëpamjet estetike të Gjergj Fishtës duke i krahasuar ato me mendimin estetik të traditës,e në radhë të parë me nendimin estetik të Pjetër Bogdanit e të De Radës si dhe me mendimin kritik të Faik Konicës,bashkëkohës i Fishtës(fq.401).
Përveç kësaj,studimi në fjalë përmban edhe: Përfundimet e përgjithshme: Fishta dhe tradita letrare shqiptare(fq.426-442), Rezymenë në gjuhën angleze, Bibliofrafinë kryesore të Gjergj Fishtës,të konsultuar enkas për këtë studim si dhe Bibliografia tjetër. Dhe krejt në fund le të konstatojmë se studimi monografik :FISHTA DHE TRADITA LETRARE SHQIPTARE, është një kontribut i veçantë dhe i tej çmueshëm në fushën në fushën e studimeve fishtjane.
