Në këtë gërshetim ngjarjesh dhe gjendjesh të natyrave të ndryshme në Maqedoni, është vështirë të gjendet pikërisht ajo që kërkon vëmendje më parësore. Akoma më vështirë është të parashikohet rrjedha e këtyre në perspektivë. Rrokullisen njëra pas tjetrës si ortekët e borës që rrëshqasin nga majat e maleve. Për zgjidhje nuk bëhet fare fjalë. Janë bërë shumë. Natyrisht që shumica e lexuesve mendojnë se burimi i të gjitha problemeve në Republikën e Maqedonisë, është kriza politike. Disa të tjerë kujtojnë se kriza i ka rrënjët te ekonomia e pazhvilluar. Një palë tjetër është e mendimit se kjo gjendje është pasojë e marrëdhënieve jo të shëndosha ndëretnike, ku shqiptarët janë komunitetit më i dëmtuar. Këtë gjykim e mbështesin te pabarazia politike, ekonomike, shëndetësore, arsimore, kulturore e tyre në shoqërinë aktuale. Duke mos pasur besim te partitë maqedonase, por edhe te partia që participonte në qeverisjen e vendit, popullata shqiptare mbështeti me gjithë forcën praninë e misioneve të ndryshme të Bashkimit Evropian në vendin tonë. Këtë e bëri e vetëdijshme, se këto misione nuk e kanë rolin vendimtar në zgjidhjen e problemeve, por me këshillat dhe mekanizma ndikuese, këtë situatë do ta bënin më të durueshme, më relaksuese. Natyrisht që në këtë drejtim ka pasur edhe rezultate, por ne i konsiderojmë modeste, pasi jo gjithmonë kanë pasur sukses dhe, se jo gjithmonë kanë qenë konsekuente. Kanë kaluar nëntë vjet qyshkur Delegacioni i Bashkimit Evropian hapi zyrtarisht selinë n? Maqedoni.
E fokusuar kryesisht n? monitorimin dhe harmonizimin e legjislacionit të vendit me kriteret juridike, ekonomike dhe politike me ato të BE-së, për të shtruar rrugën drejt anëtarësimit n? BE, por edhe te strukturat e NATO-s. Natyrisht se shqiptarët nuk janë shkurt pamës as mosmirënjohës që të mos i evidentojnë ndihmat e gjithanshme që BE-ja, si përfaqësuese’ vlerave perëndimore, ia ka dhënë shoqërisë sonë. Ne jemi të vetëdijshëm për ndihmat e shumta ekonomike (përmes fondeve dhe kredive të buta) që ia ka akorduar Maqedonisë. Jemi dëshmitarë se BE-ja ka kontribuar edhe në ruajtjen e stabilitetit të përgjithshëm (ekonomik, politik dhe të sigurisë) të vendit. Jemi mirënjohës për shanset që po na i jep për të rrugëtuar drejt anëtarësimit në familjen e saj të madhe perëndimore-demokratike. Megjithatë kontributi i BE-së në përmirësimin e raporteve ndëretnike, kemi përshtypjen, se nuk është në nivelin e dëshirueshëm, apo më mirë me thanë, në nivelin e kënaqshëm.
Ka ngecje në barazinë ndëretnike, ose, më drejtë, ka pabarazi të theksuar në mes të popullatës maqedonase dhe asaj shqiptare. Këtu dua të ndalem tek pozita shumë inferiore e gjuhës shqipe në përdorimin zyrtar të saj. E dimë që këtë pozitë ia kushtëzon Ligji përkatës, të cilin e kanë votuar edhe deputetët shqiptarë. Arsyet pse është votuar si i tillë, ne nuk i dimë, por presim të na thonë votuesit. Detyrim apo imponim nga pala tjetër, nuk besoj të ketë pasur, se ky imponim për pasojë do kishte largimin e partisë nga koalicioni. Por, kjo është një temë më vete dhe supozimet nuk zgjidhin gjë. Të fokusohem tek qëndrimi i BE-së në këtë çështje, pra në përdorimin zyrtar të gjuhës shqipe në Maqedoni dhe si sillet ajo. Palët e konfliktit të 2001-shit, me prezencën e faktorit të jashtëm, edhe të BE-së, nënshkruan Marrëveshjen e Ohrit, me cilën i jepej fund konfliktit dhe duhej t’i vinte në binarë të mbarë marrëdhëniet e brishta e të prishura ndëretnike, duke përmirësuar pozitën shoqërore të shqiptarëve në Maqedoni. Për aq sa mund të përmirësohej. Garante ishte dhe BE-ja. Në kuadër të këtij avancimi, përfshihej edhe ai i gjuhës shqipe. Në praktikë ky përparim nuk u vërejt aq shumë. Gjuha shqipe po përdoret aty-këtu në pushtetin lokal, me nja pesë-gjashtë llafe të deputetëve në Parlament (Në këtë legjislacion pati raste kur disa deputetë nuk e hapën gojën edhe njëherë të vetme të thonë dy fjalë), dhe – kaq. Administrata qendrore, ndërmarrjet publike, agjencitë qeveritare, institucionet nacionale – nuk e përfillën fare ligjin e aprovuar sipas frymës së Marrëveshjes së Ohrit. Udhëheqësit e tyre, si shkelës të Ligjit, nuk patën asnjë pasojë politike dhe juridike!!! Se ligji s’ishte ligj për të qenë, u pa tani – gjatë fushatës parazgjedhore kur partia në pushtet premtonte LIGJ për përdorimin e gjuhës shqipe. Nejse.
T’i kthehemi qëndrimit të BE-së, apo më drejtë, përfaqësisë diplomatik të saj në Shkup. Dhe vërejtja jonë është kjo: në të gjithë komunikimin e saj me organet shtetërore, me organizatat joqeveritare, me subjektet private, me mjetet e informimit, me asociacionet e ndryshme në vend, ajo përdor gjuhën maqedonishte dhe atë angleze. Dhe shqiptari pyet: përse BE-ja nuk e përfill Marrëveshjen e Ohrit, të cilën e ka sponsorizuar vetë. Kur ajo thirret në ligjet pozitive, përse nuk e respekton Ligjin për përdorimin e gjuhëve këtu? Përse nuk e përfill vullnetin e një pjese të madhe të popullatës së këtij vendi? Shqiptari i këtushëm mbase mund të dyshojë në sinqeritetin e deklarimit të BE-se për drejtësi dhe barazi. Mos vallë, me këtë praktikë, ajo mban anën e një partie politike – VMRO-DPMNE-së, e cila barazinë dhe drejtësinë i ka nxjerrë jashtë përdorimit? Po të ndodhte e kundërta, ne besojmë se edhe shqiptarët do të kurajoheshin dhe do ta shtonin besimin te BE-ja dhe te vlerat që ajo përfaqëson. Ne nuk ushqejmë iluzione se BE-ja disponon mekanizma ekzekutivë për aplikimin adekuatë të ligjeve dhe akteve të tjera normative të një shteti. As ka (as dëshiron) të përdorë masa detyruese, por shembullin mund ta japë. BE-ja e di se përdorimi i gjuhës amtare parashihet me të Drejtat Universale të Njeriut. BE-ja patjetër e di që barazia gjuhësore dhe zbatimi i drejtë i saj, janë elementë kohezioni. E, ky faktor, Maqedonisë tani i duhet më shumë se kurrë.
Në fund fare, për ta shkruar këtë artikull, mora shkas nga eventi i dorëzimit të çmimit “Jean Monnet”, organizuar nga BE-ja, ku u dëgjua gjuha angleze, maqedonase dhe serbe. Gjuhën shqipe, jo që nuk e përdori ambasadori Zhbogar (ai foli edhe serbisht), as përkthyesi zyrtar i ambasadës, por shqipen e ngratë nuk e përdori as kryetarja e nderit e Jurisë, gazetarja nga Tirana, Sonila Meço!