Ishulli më jugor i arqipelagut dikur ishte shtëpia e një sistemi të tmerrshëm të ndërlikuar dhe pothuajse të padukshëm, të instalimeve ushtarake më të fundit. Vetëm pak kanë mbijetuar. BBC sjell një reportazh nga fantazma e “Luftës së Ftohtë” në Baltik…
Trageti ynë kaloi përmes ujërave të metaltë të Detit Baltik. Gërmimet e granitit të shpërndara rreth nesh, një tufë pemësh dhe zogj të rastit; në horizont, unë mund të shihja më shumë shkëmbinj, më shumë det, më shumë mjegull. Ne po i afroheshim fundit të arkipelagut të Stokholmit. Ndihej sikur po i afroheshim skajeve të Tokës.
Arqipelagu i Stokholmit, më i madhi në Suedi, përbëhet nga rreth 30,000 ishuj të shpërndatë në lindje dhe jug të qytetit, në Baltik. Disa nga ishujt janë një atraksion veror, brigjet e tyre të trasha me qytetet turistike, dyqanet e suvenireve dhe pushuesit suedezë.
Por nuk isha në ndonjë prej këtyre. Isha duke shkuar në Öja, ishullin më jugor të arqipelagut; shtëpia e një prej baterive ushtarake më të avancuara të Luftës së Ftohtë, e cila ishte sekret për publikun deri në janar 2013.
Për të vajtur atje udhëtimi zgjat gati tre orë nga Stokholmi qendror. Në shikim të parë, ishulli me gjatësi prej 4.5 km nuk duket se ia vlen gjithë këtë rrugë. Ai është shtëpia e 20 banorëve gjatë gjithë vitit dhe të një observatori për zogjtë.
Por më parë Öja ishte shtëpia e një sistemi të tmerrshëm të ndërlikuar e 38 instalimeve ushtarake që u varrosën pothuajse në mënyrë të padukshme, përgjatë gjatësisë së ishullit, të gatshme për të mbrojtur Suedinë nga një sulm.
Sot, pesë prej tyre mbijetojnë, përfshirë baterinë e përpunuar të Luftës së Ftohtë që mund të godiste një objektiv 27 km larg dhe të përballonte një shpërthim bërthamor pesë herë më të madh se ai që ndezi Hiroshimën.
Imagjinoni një vizitë në këtë ishull…
Tragetet tona u ankoruan në port duke u fërkuar në copat e metaleve që lëshonin tinguj me të cilët më dukej e pamundur të përshtatesha. Mungesa e njerëzve në breg e bëri më të lehtë për të gjetur Jaak Kriisa, një burrë të vjetër me një fytyrë të gëzuar dhe një shtrëngim duarsh të fortë.
Kriisa është eksperti ushtarak i ishullit, ish-komandant i kompanisë së tankeve. Me një përshëndetje të ngrohtë, ai më mori me karrocën e tij të golfit, një nga metodat më të përshtatshme për të ecur rreth Öja-s, dhe shkuam përgjatë rrugës së ndotur, që shërben si arterie kryesore e ishullit.
Ndalesa jonë e parë ishte bunkeri i Luftës së Ftohtë i njohur si “Bateri Landsort”. Mbërthyer mes gurëve dhe shkurreve, një top i gjelbër ushtrie patrullonte nga një grykë graniti. Pranë, e fshehur midis shkëmbinjve, një derë e maskuar të çon poshtë, brenda tokës.
Vendi nuk dukej nga jashtë, por Kriisa na tregoi një hartë. Ashtu si lufta e një lepuri, një bote e tërë e ndërtuar nën këmbët tona, duke kaluar katër kate poshtë nën tokë, 18 metra e thellë.
E përfunduar në vitin 1977 dhe e përdorur deri në fund të Luftës së Ftohtë në 1991-in, bateria u mbështet nga një ekuipazh prej 325 burrash, si dhe nga armë anti-ajrore dhe armë automatike që mund të qëllonin përtej horizontit. “Kjo ishte artileria më e përparuar në botë gjatë Luftës së Ftohtë”, më tha Kriisa, duke hapur derën.
Fillimisht, në Suedi ishin gjashtë bateri bregdetare, secila e pajisur me tre armë prej 12 cm, të gjitha të ndërtuara për të penguar pushtimin gjatë Luftës së Ftohtë. Por bateria Landsort është e vetmja që ka mbetur.
Öja e vogël ndodhet në një vend të rëndësishëm. Ajo shënon hyrjen në disa rrugë detare në Stokholm, duke e bërë atë një pikë kyçe të mbrojtjes për kombin. Pavarësisht neutralitetit të Suedisë në Luftën e Ftohtë, vendi kishte frikë se, në rastin e një konflikti SHBA- Bashkim Sovjetik, sovjetikët do të rrokulliseshin nëpër Evropë nga Lindja. Prandaj Suedia ndërtoi një rrjet të artilerirave të teknologjisë së lartë dhe të shtrenjtë, si kjo. “Ne e dimë se bateria ishte një sukses, pikërisht për shkak se nuk ishte përdorur kurrë!”- tha Kriisa duke qeshur.
Një “luftë e nxehtë”, një konflikt që përfshin luftimet aktuale, ishte një perspektivë e frikshme për të gjithë, përfshirë suedezët neutralë. Në atë kohë, 20% e buxhetit suedez shkuan për mbrojtjen. (Sot, është më pak se 2%.) Bateria Landsort kushtoi 600 milionë krona për t’u ndërtuar. Vendi kishte forcën ajrore të katërt më të madhe në botë. Dhe çdo ndërtesë në Suedi me më shumë se një familje u urdhërua të ndërtonte vende strehimi kundër bombave.
Kriisa dhe unë kaluam dy dyer, secila me mur me trashësi 1.5 m. E para, tha ai, është ndërtuar për t’i bërë ballë valës së goditjes që do të shkaktohej nga një shpërthim bërthamor. E dyta ishte për të mbajtur gazin. Një dush qëndronte brenda, i gatshëm për të shpëlarë ndonjë ushtar të pafat të ekspozuar ndaj shpërthimit.
Poshtë një niveli tjetër, ndodhej banja, krevatet dhe kuzhina, ku muret shkëlqenin me hije të gjelbra dhe portokalli që nga viti 1970. Gjithçka ishte lënë ashtu siç ishte në vitin 1991. Kur hapa një nga raftet gjeta një kavanoz të vjetër kafeje, e cila ishte fosilizuar në një copë të vetme.
Duke u kthyer përsëri në nivelin më të lartë, ne u ndalëm në dhomën e artilerisë. Municion ishte në një mur, gati për t’u ngarkuar. Një shkallë metalike ngjitej në një kat tjetër lart, të çonte në kullën që mbante topin që kisha parë nga jashtë. Dalëngadalë u ngjita.
Duke u ulur pranë një prej armëve më të mëdha që kisha parë ndonjëherë nga aq afër, këmbët m’u lëkundën, u mrekullova me guximin e Öja-s së vogël dhe sa e fshehur ishte mbrojtja e ishullit.
Më vonë, unë huazova një biçikletë të zhurmshme nga Kriisa dhe hipa në majë të ishullit, në jug. Fari Landsort, më i madhi në arqipelag dhe më i vjetri në Suedi, shihej poshtë në breg, duke hedhur ndritë për anijet e largëta.
Një top i drejtuar kah jugu dhe pas tij ishte një kuti me çimento. Në bregun shkëmbor shumë më poshtë, vura re dy topa të tjerë. Instalimi i parë mbrojtës i Öja-s, i ndërtuar në vitin 1933, kjo artileri dhe bunkeri u përdorën gjatë Luftës së Dytë Botërore, në të njëjtën mënyrë që bateria e Luftës së Ftohtë më vonë do të përdorej si një “parandalim”. Ajo kurrë nuk u vu në punë. Bateria Landsort e zëvendësoi atë në vitet 1970 dhe u ç’aktivizua në vitin 2009.
Shkova me kujdes përgjatë shkëmbinjve të granitit, duke admiruar bregun e egër, shkëmbinjtë e tij me shtëpi të vogla të kuqe. Rreth 30 metra larg nga kutia, pashë poshtë dhe ndalova. Kishte bulona metalikë nën këmbët e mia. Isha duke ecur mbi një bunker, dhe nuk e kisha vënë re.
Duke ndihmuar në pengimin e fuqive të boshtit komunist dhe sovjetikët, Öja kishte kontribuar në fitoren e dy luftërave për Suedinë. Kuptova se nuk duhet të habitem nga ajo që mund të gjej më tej në këtë ishull të vogël shkëmbor në Detin Baltik.
