Daja është lokomotiva e ideve që shkruan me stil dhe elegancë. Lokomotiva është e rëndë, fjalët janë të lehta. Sadulla Zendeli Daja vjen para nesh me ëndërrime të vërteta. Daja ëndërron portën e Parajsës para se të fluturojë në qiell. Kur lexoj vargjet e tij, marr guximin ta pyes: E do një vagon me dritë, një kamion me kujtime, një anije me diell, një det me valë apo një qiell me fjalë? Daja buzëqesh dhe hesht, por heshtja e tij është një buzëqeshje e qiellit që qesh. Dhe ja kështu, duke vajtur nga drita në dritë, nga fjala në fjalë, nga vargu në varg, nga strofa në strofë dhe nga vjersha në vjershë, lokomotiva e ideve arrin nga mërgimi në vendlindje, nga vendlindja në Tiranë dhe nga Tirana në hënë. Nuk fluturon lokomotiva në hënë, por fluturojnë fjalët e Dajës që thotë shkurt e shqip: Nuk kam frikë nga vdekja, por vdekja ka frikë prej meje! Hahahaaaa! Sa bukur e ka thënë!
Poezia është qumështi i jetës dhe drita e dashurisë, ndërsa Daja është misionar i fisnikërimit të shpirtit me vlerat e gjuhës që shkruhet atje ku duhet. Atje ku duhet dhe atje ku ruhet. Rruga e poezisë është barabartë me rrugën e dritës, me rrugën e mendimit, me rrugën e ndriçimit të brendshëm. Drita dhe liria përbëjnë një çift metaforik. Në vargjet e Dajës shpërthen drita e fjalëve dhe parfumi i dashurisë. Poezia është lufta e fjalëve që burojnë nga zemra, sidomos kur Daja shkruan për vlerat e atdheut ku zotëron drita dhe femra. Lirika e tij nuk është as feministe dhe as pesimiste, por një lokomotivë ideshë me vlera reale dhe optimiste. Pse? Sepse Daja din ta ngarkojë vargun me shpirt. Ai vjen para nesh me një ndjeshmëri që i ka hije: “Kur nata përleshet me agimet/ Fshati i braktisur dehet/ Me qumështin e jetës/ Pemët i mbajnë krahët e ngritur/ Dhe kërkojnë bekimin e qiellit/ Valët vijnë e shkojnë/ Duke e prurë shpirtin e detit” (Qumështi i jetës).
Në vargjet e Dajës fëshfërijnë fjalët e shndërruara në mendime dhe idetë e gërshetuara me kujtime. Shpirti i Dajës është i mbushur me ndjenja dashurie ndaj njeriut, ndaj njerëzve dhe njerëzimit. I tillë është edhe Zoti i dashurisë që e shkul poetin nga mjegullat dhe nga netët e trishtimit. Shpirtin e tij e joshin përjetë dilemat, pyetjet dhe mendimet që zbresin nga qielli. Nata e poetit është kandili që i bën dritë dashurisë së përjetshme. Sa herë e dashur bie në mendime, vetëm ty të kujtoj moj e dashura ime, thotë Daja me fjalë identike në vargjet e tij. Poezia i bën dritë botës, ndërsa dashuria e vërtit botën përreth diellit. Daja vjen para nesh me flatrat e dashurisë dhe mendime të shëndetshme. Ai nuk ka frikë nga terri i ekzistencës, ngase jeton në një vend ku poeti nuk bëhet lëmoshtar, nuk internohet në shtratin e spitalit si pasojë e sëmurjes nga uria siç ngjau me Lasgushin dikurë, nuk i bezdis pasanikët duke u kërkuar ndihmë dhe nuk hidhet në valët e Senës së Parisit, siç u hodhën dy poetë të famshëm, i pari francez dhe i dyti rumun me prejardhje hebraike: Paul Celan dhe Gjerasim Luka.
Paralelisht me Sërmnovën në jug dhe Kalmarin dhe Ölandin në veri, në vargjet e Dajës defilon Arbëria dhe gjaku i Arbërit. Trimëritë e Xhemë Hasës dhe Kryetrimit të Arbërisë, janë subjekte elementare të veprave të tij paraprake. Daja shkruan për dashurinë ndaj mëmëdheut dhe flamurit kombëtar. Aty unë, Gjergj Kastrioti e bëri të papërsëritshme një epokë, siç ishte ajo në kohën kur e udhëhiqte atdheun e shqiponjave. Një shqiponjë e këtillë e mërgatës shqiptare, është edhe poeti Sadulla Zendeli Daja. Vargjet e tij janë të ndërtuara në bazë të disa sintagmave universale (mirësia dhe ligësia, terri dhe drita, jeta dhe vdekja, dashuria dhe urrejtja), njeriu duke patur si temë qëndrore misterin e ekzistencës. Gjëja më me vlerë që mund të marrësh nga dikush që do, është koha. Nuk janë fjalët, nuk janë lulet, nuk janë dhuratat, por është koha. Sepse ajo nuk kthehet më mbrapa. Atë ta ka dhënë Zoti ty, dhe është vetëm e jojtja! Nuk ka rëndësi nëse ka qenë një orë apo një jetë. (D. Grosmann). Lirika e Dajës evoluon nga vitaliteti i jetës drejt trishtimit metafizik: “Hap dritaret e kohës/ T’i shoh lulet e vjeshtës/ Afër e kam botën tjetër” (Dashuri e bekuar).
Frymëzimi për poetin s’është gjë tjetër veçse një dritë e bekuar që buron nga thellësitë e shpirtit. Ai është një ndriçim që sipas fuqisë së dhuntisë, e lidh fjalën me fjalë, mendimin me mendim dhe dritën me dritë. Sipas Biblës, në fillim ishte Fjala dhe Fjala ishte Zoti, dhe Zoti ishte Fjala. Ai ishte jeta, dhe jeta ishte drita e njerëzve. Nga drita e njerëzve lindin fjalët e poetit që ulen në varg, vargu në poezi, dhe kështusoj të tubuara, e ndriçojnë zemrën. Në vizionin e Hesiodit, frymëzimi është një dhunti e muzave. Sipas Platonit, ai është një emisar i qiellit. Njerëzit e pajisur me dhuntinë e harmonisë dhe të ritmit, janë ata që e kanë lindur poezinë. Vetëm ata që dinë të krijojnë gjëra madhështore, e meritojnë emrin e poetit, thotë Horaci. Nga mendimet e filozofëve të famshëm të botës antike, kuptojmë se frymëzimi është drita e dritës.
Nëse faltorja është Shtëpia e Zotit, poezia është Vatra e Hyjnive. Në vargjet e tij, Daja din të komunikojë me qiellin dhe hyjnitë. Ai shkruan me zërin e zemrës dhe afshin e dashurisë që fliste me gjuhën e qiellit: “Ajo i zgjonte pemët nga gjumi/ Dhe i lutej Perëndisë/Që të fitojë besnikëria” (U zgjuan fjalët). Kemi thënë paraprakisht se poezia është e bija e mahnitjes. Nuk ka poet që nuk e ka përjetuar dashurinë e vërtetë gjatë jetës së tij. Poeti e konsideron femrën si një zjarr të shenjtë. Dashuria është zjarri i bekuar që të jep fuqi dhe shëndet. Këtë e thot edhe Daja në kuadrin e vargjeve të tij: “Ti je lumi i jetës sime/ Gjithmonë e magjepsur/ Bukuroshe zemërtrime/ Ti je shpirti im/ I mbushur me dashuri/ Zërin tënd e dëgjoj/ Sytë e tu s’i harroj” (Në shpirt e zemër të kam). Dhe më tej: “Ti je drita që e ndriçon rrugën/E mërgimtarit në detin e hapur/ Lëkundet anija me kujtime/ Eja moj zanë për ledhatime!” (Strehim)
Daja përshkruan disa probleme fundamentale të ekzistencës dhe ka guxim ta kapë për veshi një subjekt që na ka sjellë problem si identitet kombëtar dhe kulturor. Feja e huaj sipas tij është opium. Opiumi është një helm që nuk pihet, kurse feja e huaj është një pengesë që na ka dëmtuar si komb gjatë historisë. Daja e ka fjalën për klerikët e fanatizmit që në vend të patriotizmit i japin prioritet fetarizmit: "Shqiptarët duhet të shkollohën sa më shumë, dhe të rrinë sa më larg fesë dhe injorantëve radikal islamik. Vetëm keshtu do të mund t’u imponohen sllavo-çetnikëve. Duke vepruar në këtë mënyrë, ata bëhen shqiptarë dhe europianë të denjë".
Asgjë nuk është më e pasur, më e bukur dhe më e këndshme se sa poezia. Ajo është një dhuratë e shenjtë që krijon miq dhe famë, por jo edhe para! Jo më kot dikush ka thënë se filologjia dhe letërsia janë shkenca e kultivimit të varfërisë. Kjo vlen për vendet aziatike, afrikane dhe ballkanike, por jo edhe për perëndimin demokratik, ku poeti jeton si mbret. Poeti noton ndërmjet tradicionalizmit dhe modernizmit. Motivet lirike që defilojnë në poezitë e Dajës janë: atdheu, mali, drita, zjarri, toka, nata, terri, lotët, lumi, parajsa, heshtja, malli, gjumi, vera, hëna, dielli, yjet, dashuria, vetmia etj. Në këtë, si dhe në vëllimet paraprake, identifikojmë edhe tema tjera poetike, si: dasma, ëndrrat, shqetsimi, ekzistenca, vendlindja, mërgimi, universi, Perëndia, besnikëria, etj. Qoftë e bekuar edhe kjo vepër e re e gostivarliut tonë që jeton dhe vepron në trojet e mërgatës shqiptare!
