Lira turke vetëm këtë muaj ka humbur pothuajse 20 për qind të vlerës së saj ndaj euros. Kompanitë tani po nxjerrin përfundime. Apple, për shembull, ndaloi shitjen e iPhone në vend. Presidenti Recip Tayyip Erdogan nuk pranon të largohet nga rruga e tij e gabuar.
Blerjet në Turqi tashmë janë të shtrenjta dhe po shtrenjtohen çdo ditë e më shumë. Shumë tregtarë tani po nxjerrin përfundime nga kjo. Si shembulli më i spikatur, iPhone nuk janë aktualisht të disponueshëm në vend. Por kohët e fundit ka rënë ndjeshëm edhe numri i reklamave për makina të përdorura. Më e keqja nga të gjitha: Shumica e shitjeve të plehrave dhe pesticideve janë pezulluar gjithashtu. Kjo së shpejti duhet të ketë një ndikim në tregun ushqimor.
Së fundmi politikanët këshilluan qytetarët e tyre që të marrin masa të dyshimta. Në vend të dy kilogramëve mish, turqit duhet të hanë vetëm 500 gramë në muaj dhe perimet do të mungojnë gjithsesi gjatë sezonit, këshilloi Zülfü Demirbag nga partia në pushtet AKP. Ministri i Energjisë Fatih Dönmez rekomandoi uljen e ngrohjes për ti kursyer paratë.
Skadimi i lirës tani çon në kufizime për dy arsye: Për Apple dhe shitësit e automjeteve janë helmuese çmimet e paqëndrueshme, sepse rregullojnë çmimet çdo ditë dhe duhet të nxjerrin paratë e fituara menjëherë jashtë vendit, për të mos pasur humbje. Por për shkak se blerje të tilla të shtrenjta rrallë paguhen menjëherë dhe plotësisht, është më e sigurt që ata të pezullojnë tregtimin. Për këtë arsye, së fundmi ka rënë edhe tregtimi i pasurive të patundshme. Në sektorë të tillë si bujqësia apo industria, rënia e lirës do të thotë që importet e nevojshme të lëndëve të para dhe produkteve të ndërmjetme nga jashtë po shtrenjtohen çdo ditë e më shumë – gjë që i bën edhe çmimet të paparashikueshme këtu.
Erdogan bën "luftë ekonomike për pavarësi"
Por asnjë nga këto nuk është një arsye që qeveria të devijojë nga kursi i mëparshëm. Presidenti Erdogan kohët e fundit e quajti atë një "luftë ekonomike për pavarësi", megjithëse është shumë e paqartë se çfarë do të thotë ai me këtë. Në realitet, janë në radhë të parë politikat e tij ato që kanë çuar në situatën aktuale. Për Erdoganin ka një lidhje të drejtpërdrejtë midis nivelit të normave bazë të interesit dhe normës së inflacionit në vendin e tij. Nëse normat e interesit janë më të larta, do të jetë edhe inflacioni. Kështu që banka qendrore duhet vetëm të ulë normat e interesit për të vënë nën kontroll inflacionin e lartë të Turqisë. Në tetor, çmimet midis Bosforit dhe Anadollit u rritën me 19.9 për qind, më shumë se në muajt e mëparshëm.
Erdogani ka ulur gradualisht normën bazë të interesit nga 18 në 15 për qind. Megjithëse banka qendrore turke është formalisht e pavarur nga politika, Erdogan ka shkarkuar aq shpesh bosët e bankës qendrore në vitet e fundit, saqë tani ka emëruar Sahap Kavcioglu, i cili është i gatshëm të zbatojë dëshirat e tij. Kohët e fundit Kavcioglu e justifikoi uljen e normës së tij me faktin se inflacioni bazë, i cili përjashton fusha të tilla si ushqimi dhe energjia, nuk është aq i lartë sa norma e inflacionit të përgjithshëm.
Ekspertët përplasin duart mbi kokë në një perspektivë të tillë. "Kjo nuk është e qëndrueshme", tha Ehsan Khoman në transmetuesin amerikan "CNBC" . Khoman është një analist për Evropën dhe Lindjen e Mesme në MUFG Bank, Japoni. "Këto eksperimente të monedhës janë shumë të shtrenjta për Turqinë, " Piotr Matys, analist monedhës në InTouch Capital në Londër , tha për Bloomberg .
Kriza mund të vazhdojë deri në vitin 2023
Në të vërtetë, Turqia vuan nga politikat e këqija të Erdoganit në dy mënyra. Së pari, lira turke po bie ndjeshëm në vlerë. Kjo për faktin se veçanërisht investitorët e huaj po ikin nga valuta. Nëse norma e interesit është nën normën e inflacionit, një investim në lira do të thotë përfundimisht se interesi është i pamjaftueshëm për të kompensuar humbjen e fuqisë blerëse. Prandaj, mbajtja e lirës në portofolin tuaj është një propozim humbës. Tregtarët që paguhen në lira kanë gjithashtu një nxitje të fortë, për t'i kthyer ato në monedha të tjera menjëherë.
Kjo çon në problemin tjetër. Turqia është një vend që importon shumë më shumë mallra dhe shërbime sesa eksporton. Megjithatë, nëse valuta bie në vlerë, eksportet bëhen më të lira, ndërsa importet bëhen më të shtrenjta. Kjo, nga ana tjetër, rrit çmimet, edhe pse norma e inflacionit është tashmë një nga më të lartat në botë.
Problemi: sa më gjatë që Erdogan të vazhdojë rrugën e tij, aq më e vështirë do të jetë të ndryshohet trendi. Në fund të fundit, vrima e lirës po thellohet çdo ditë që kalon. Pa një recesion, nuk ka gjasa të rritet përsëri. Në rastin më të keq, drama mund të vazhdojë deri në zgjedhjet e përgjithshme në 2023. Në sondazhe, partia në pushtet AKP është aktualisht 14 për qind nën rezultatin e saj zgjedhor të 2018 me 28.4 për qind. Më keq akoma: partia CHP ka kaluar me rreth 30 për qind. Kjo mund të çojë në një kuriozitet: CHP socialdemokrate u themelua personalisht nga themeluesi i shtetit Mustafa Kemal Ataturk. Nëse ajo fiton zgjedhjet në 2023, ajo do të rikthehej në pushtet në 100- vjetorin e lindjes së Turqisë moderne./Autori i FOCUS Christoph Sackmann, Nga Gjermanishtja Sherif Ramabaja
