Ka shumë organizma ndërkombëtarë të gatshëm të ndihmojnë tranzicionin energjetik të Ballkanit Perëndimor me ekspertizë dhe fonde, por këtyre vendeve u nevojitet një nivel i caktuar i kapacitetit vendas dhe aftësisë planifikuese për të shfrytëzuar sa më shumë këtë gjë, kështu thotë znj. Pippa Gallop, eksperte e energjisë për Evropën Juglindore.
Në një intervistë për KosovaPress, ajo thotë se vendet e Ballkanit Perëndimor duhet të marrin mësim nga kriza energjetike që ka kapluar shumë vende të botës që të mos investojnë në ndërtimin e infrastrukturës së gazit, por në vend të kësaj të kapërcehet drejt e në energjinë e rinovueshme.
Intervista e plotë:
KosovaPress: Çmimet e gazit natyror, energjisë elektrike dhe naftës janë rritur në nivele rekord në mbarë botën gjatë muajit të kaluar, duke rritur frikën se një krizë e re globale energjetike është e afër. Disa vende në Ballkanin Perëndimor janë alarmuar. A do të ketë krizë energjetike në Ballkanin Perëndimor? Cilat vende mund të preken më shumë dhe cilat më pak nga kjo krizë?
Gallop: Nuk mund ta parashikoj të ardhmen, megjithatë kriza është shkaktuar kryesisht nga mungesa e gazit në Evropë gjatë një periudhe kur kishte kërkesa të mëdha. Për shkak të kësaj, vendet që janë më të varura nga gazi për ngrohje dhe prodhimin e energjisë elektrike, janë më të prekurat. Megjithatë, për shkak të ndikimit që kjo ka në çmimet e energjisë elektrike në tregun evropian, të gjitha vendet janë të prekura në një farë mase sepse energjia elektrike tregtohet përtej kufijve. Ky është një mësim i fortë për Ballkanin Perëndimor që të mos investojë në ndërtimin e infrastrukturës së tij të gazit, por në vend të kësaj të kapërcehet drejt e në energjinë e rinovueshme.
Pse Ballkani është ende larg një tranzicioni energjik dhe a ka fuqinë për një fillim të ri?
Gallop: Edhe pse ende në fazat e hershme, një tranzicion energjetik sigurisht që fillon në Ballkanin Perëndimor, me disa vende më të avancuara se të tjerat. Maqedonia e Veriut është një vend që po prin, pasi është zotuar të heqë gradualisht energjinë e thëngjillit deri në vitin 2027. Kosova ka filluar të përshpejtohet me ndërtimin e turbinave me erë, dhe Mali i Zi dhe Shqipëria kanë projekte të mëdha të energjisë diellore. Por është e vërtetë se vetëm një përqindje shumë e vogël e energjisë elektrike dhe nxehtësisë aktualisht vjen nga dielli dhe era. Kohët e fundit kemi bërë një studim të tërë me Friedrich Ebert Stiftung duke parë barrierat ndaj tranzicionit dhe duket se ato ndryshojnë sipas vendit. Serbia dhe Bosnja dhe Hercegovina kanë një kapje të fortë shtetërore nga kompanitë publike të shërbimeve publike dhe një marrëdhënie shumë klienteliste midis kompanive dhe qeverive. Në vende të tjera si Kosova, Maqedonia e Veriut dhe Mali i Zi ne shohim më shumë vullnet politik për të përshpejtuar tranzicionin, por përparimi pengohet nga trazirat politike dhe mungesa e kapacitetit midis autoriteteve.
Ka shumë organizma ndërkombëtarë të gatshëm të ndihmojnë tranzicionin energjetik të Ballkanit Perëndimor me ekspertizë dhe fonde, por me të vërtetë nevojitet një nivel i caktuar i kapacitetit vendas dhe aftësisë planifikuese për të shfrytëzuar sa më shumë këtë gjë.
Çfarë roli mund të luajnë faktorët e tjerë të jashtëm, si p.sh. Komisioni Evropian, për të ndihmuar vendet e Ballkanit Perëndimor të fillojnë tranzicionin energjetik?
Gallop: Komisioni Evropian duhet të luajë një rol kyç, por ne shohim disa probleme me qasjen e tyre aktuale. Njëra ndër to është se të gjitha vendet në rajon nuk po përmbushin detyrimet e ndryshme sipas Traktatit të Komunitetit të Energjisë, por Komisioni Evropian thuajse nuk po reagon fare, të paktën publikisht. Sipas mendimit tonë, fondet nga instrumenti i para-anëtarësimit, IPA, duhet të kushtëzohen me respektimin e Marrëveshjeve të Stabilizim-Asociimit dhe Traktatit të Komunitetit të Energjisë, por nuk janë të kushtëzuara.
Tani BE-ja po vjen me financim të shtuar nga IPA dhe me Agjendën e Gjelbër për Ballkanin Perëndimor, por ende nuk ka kushte reale për t'u siguruar që vendet të jenë në përputhje me legjislacionin dhe politikat e BE-së.
Një çështje tjetër është se Komisioni Evropian është i qartë në mesazhet e tij se thëngjilli nuk është pjesë e së ardhmes, por përkundrazi shpesh promovon gazin, i cili është drejtimi krejtësisht i gabuar për vendet e Ballkanit Perëndimor. Gazi është një lëndë djegëse fosile ashtu si thëngjilli dhe do të duhet të hiqet gradualisht në 2-3 dekadat e ardhshme, kështu që nuk ka kuptim të ndërtohet një infrastrukturë e madhe gazi dhe më pas të duhet ta zëvendësojmë atë përpara përfundimit të jetës së tij ekonomike. Ne jemi shumë të frustruar që Komisioni ndonjëherë vepron si lobues i industrisë së gazit në vend që të promovojë zgjidhje vërtet të rinovueshme.
Çfarë masash duhen marrë për të përballuar më lehtë krizën e paralajmëruar energjetike? Për shkak të problemeve politike, vendet e Ballkanit Perëndimor nuk kanë një trashëgimi të bashkëpunimit energjetik. Për të përballuar më lehtë krizën e paralajmëruar energjetike, a duhet që këto vende të fillojnë një bashkëpunim më të ngushtë në këtë fushë?
Gallop: Nuk jam mjaftueshëm e informuar për ndikimet e masave afatshkurtra që të mund të komentoj. Por për një afat më të gjatë, investimi në forma të qëndrueshme të energjisë së rinovueshme - dhe shmangia e gazit - është një domosdoshmëri. Nëse vendet e BE-së do të kishin qenë më të shpejta në zbatimin e tranzicionit të tyre energjetik, kjo krizë nuk do të kishte ndodhur.
Për të përdorur një pjesë më të madhe të erës dhe diellit, bashkëpunimi më i ngushtë midis vendeve të Ballkanit Perëndimor është qenësor. Energjia elektrike duhet të jetë në gjendje të tregtohet lirshëm përtej kufijve, që të lëvizë në mënyrë fleksibël atje ku është e nevojshme.
Pak javë më parë në Samitin BE-Ballkani Perëndimor të mbajtur në Slloveni, u arrit një marrëveshje për një Plan Veprimi për ‘Axhendën e Gjelbër për Ballkanin Perëndimor’, ju keni shprehur rezerva për këtë plan, përse?
Gallop: Axhenda e Gjelbër përmban shumë masa pozitive dhe do të ishte mirë nëse ato zbatohen. Por problemi është se nuk ka afate fikse dhe nuk ka pasoja për moszbatimin e tij. Kam frikë gjithashtu se mund të largojë vëmendjen nga detyrimet para-ekzistuese që kanë vendet, p.sh. miratimi i legjislacionit të BE-së sipas Traktatit të Komunitetit të Energjisë ose Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit. Miratimi dhe zbatimi i legjislacionit është baza për funksionimin e sistemit dhe masat shtesë nuk do të funksionojnë nëse korniza ligjore dhe zbatimi nuk funksionon.
Agjenda e Gjelbër për Ballkanin Perëndimor, në një farë mënyre synon të menjanojë përdorimin e thëngjillit për prodhimin e energjisë, ndërsa Kosova është plotësisht e varur nga thëngjilli. A besoni se Kosova do të mund ta përmbushë planin e veprimit të Agjendës së Gjelbër për BP me afatet e parapara?
Gallop: Axhenda e Gjelbër 'kornizat kohore indikative' janë mjaft bujare, kështu që besoj se është shumë e mundshme që Kosova t'i përmbushë ato, me mbështetjen adekuate nga BE-ja. Për shembull, Ligji për Klimën që duhet të miratohet sipas Agjendës së Gjelbër kërkon që Kosova të ndalojë përdorimin e lëndëve djegëse fosile deri në vitin 2050.
Kjo do të kërkojë disa përpjekje, p.sh. në sektorin e transportit, por në sektorin e energjisë elektrike mendoj se përdorimi i thëngjillit ose gazit do të bëhet joekonomik shumë më herët. Termocentralet e thëngjillit të Kosovës edhe ashtu janë të vjetra, kështu që gjëja kryesore është që ato të zëvendësohen shpejt me energjinë diellore dhe të erës dhe të reduktohet humbja e madhe e energjisë së Kosovës në rrjetin e shpërndarjes së energjisë elektrike. Lidhja e Kosovës me Shqipërinë është gjithashtu shumë e rëndësishme këtu në mënyrë që hidrocentrali i Shqipërisë të ndihmojë në balancimin e gjenerimit të energjisë nga dielli dhe era.
/Znj. Pippa Gallop është Koordinatore Kërkimore në CEE Bankwatch Network, një rrjet i organizatave të shoqërisë civile që punojnë në të gjithë Evropën Qendrore dhe Lindore për të siguruar që nga paratë publike të përfitojnë njerëzit dhe mjedisi. Me qendër në Zagreb, Pippa po fokusohet në sigurimin që infrastruktura e re energjetike në Evropën Juglindore të jetë mjedisore dhe ekonomikisht e qëndrueshme./
