Në shekujt e kaluar kanë ndodhur lëvizje të shpeshta të popullatës shqiptare nga vise të ndryshme të vendit, brendapërbrenda trojeve të tyre, të motivuara nga aspekti social, ekonomik, politik, kanunor, etj., ku në të shumtën e harave kanë qenë edhe migrime në kërkim të jetës më të mirë. “Të dhënat e shumta, të natyrave të ndryshme, të radhitura këtu poshtë, i sqarojnë më mirë lëvizjet migruese brendapërbrenda Mirditës nga një rreth në një tjetër, nga jashtë Mirditës, për në mjedise të saj, po edhe nga Mirdita për në krahina të tjera fqinjë a të largëta të trojeve shqiptare , po edhe në mjedise të popujve të tjerë. Këto nuk ndodhin pa shkaqe të caktuara, pa trysni, pa një traditë e vijimësi njohjeje. (...) Shpeshherë ka lëvizur një familje e më vonë në vendin e ri janë bërë shumë, kanë shkuar të tjerë duke njohur prejardhjen e afërinë në gjak. Kanë tërhequr njëri – tjetrin.”1)
Motivi i trungut familjar në poezi
Nga Mirdita, trolli i Derës së famshme të Kapidanëve të Mirditës, kishin lëvizur edhe të parët e poetit Hasan Hasani, i cili kishte ruajtur kujtimet nga pleqtë e përkolajve, si dhe nga vëllazëritë e tyre në Domgjon të Mirditës, për t’u bërë ato kujtime motiv e lajtmotiv për poezinë dhe shkrime të tjera të tij. Studiuesi, doktorant Nikollë Loka, duke folur për librin monografik të shkrimtarit Hasan Hasani, tha: “ Libri “Përkolajt (Nga Mirdita në Dushkajë e nga Domgjoni në Jabllanicë)” është një udhëtim në të shkuarën, një libër publicistiko-historik, që tregon udhëtimin fizik e shpirtëror të Pren Kolës dhe pasardhësve të tij nga Domgjoni i Fanit në Mirditë në Jabllanicë të Dushkajës në Gjakovë.” 2)
Poezitë e kësaj tematike H. Hasani kishte filluar t’i shkruajë përgjatë viteve ’70 e ’80 të shekullit të kaluar, për të vazhduar të shkruhen e të botohen, kohë pas kohe, deri në vite të tashme, me tablo e situata si sinonime. Kjo, fillimisht, na bën të kuptojmë se tema e trungut falimjar të poetit dhe degëzimet e tij, që nga Domgjoni i Mirditës e deri në Jabllanicë të Dushkajës, poetin e ka munduar në vazhdimësi.
Poezia si artikulim i fateve tragjike të njerëzve
Këta breza sikur kishin mbetur peng i shpirtit të poetit me rrënjë mirditase, sepse: “ Të jesh shkrimtar, për mua, domethënë të mbështetesh mbi plagët e
fshehta që bartim në vetvete, t’i njohësh, t’i nxjerrësh jashtë dhe t’i bësh këto plagë dhe dhimbjet tona pjesë përbërëse të shkrimit të identitetit tonë.” Kishte thënë nobelisti turk Orhan Pamuk.
Ky plagë në shpirt të poetit mbeti derisa, një ditë shpërthen me vargjet ku fjalë e kryefjalë, temë e kryetemë, motiv e lajtmotiv janë përkolajt... më larg
domgjonasit... dhe katandisjet gjatë rrugëtimeve jetësore të tyre, që në vazhdimësi e kishin ngacmuar poetin: “Bartën stuhi mbi supe dhe agime në behar/Përkolajt në
Dushkajë të fortë e krenarë/ Fëmijët nëpër shkolla, pleqtë legjendarë/Mbrëmjeve n’kullë kujtohet Përkola i parë.” (Përkolajt, f. 6.).
Brenda shqiptimit poetik të kësaj gjendjeje, situatash, etj., si në poezinë më sipër, poeti, para së gjithash, shpreh dashurinë ndaj rrënjëve , ndaj vendit, ndaj njerëzve të vet, që përligjen në vargje. Prandaj, dua të them se Hasani për këtë ka bërë projekt poetik, sepse kjo temë, për t’u thënë në vargje, kërkon kundrim në hapësirë dhe në kohë. Ndaj, poezitë janë poezi të një motivimi personal, si nxitje e brendshme për të marrë dimensone të angazhimit krijues, edhe si ligjërime poetike të thëna me përkushtim.
Poezi të cilën e karakterizojnë dhe spikasin shprehjet poetike hasaniane.
Përmbledhjen me poezi “Përkolajt” ky autor e botoi më 1988, (...). Vetë titulli i këtij libri është një kompozitë – patronim me prejardhje antroponimike nga emrat: Pren dhe Kolë, apo nga Pren Kola i dikurshëm. Këtë patronim edhe sot e mbajnë (jozyrtar) një familje e gjerë në Shqiponjë (ish-Jabllanicë) e Dushkajës, familje nga e cila rrjedh edhe vetë shkrimtari H. Hasani. Sipas këtij patronimi edhe lagjja e tyre quhet Mahalla e Përkolve.)3) Pra, ka kohë që Hasani i kishte vënë vetes një mision letrar, për të ndriçuar dhe sot për t’i bërë bashkë pjesëtarët e fisit pas shumë e shumë vjetësh.
Ndërsa kishte edhe përkolas që, duke shërbyer në ushtri të ndryshme të kohës, nuk ishte kthyer më në shtëpi. Për këtë flet poezia që autori ia kushtoi Selman Tahir Smajlit, i pëkolajve të Jabllanicës, ku nga kjo poezi po citojmë vargjet: “S’u ktheve kurrë Selman Tahiri s’u ktheve/Për lirinë e t’huajve luftove e kurrë s’u ktheve!”(Selman Tahir Smajli, f. 7). Në Batalionin SS “Skanderbeg” kishin shkuar edhe dy ushtarë nga Jabllanica e Dushkajës: Sahit Arifi i lugjve dhe Mal Shabani i përkolajve. Ata, për gjashtë muaj pa ndërprerë kishin luftuar kundër forcave serbo-çetniko-partizane në Mal të Zi, ku Sahit Arifi – Brahimaj, kishte rënë në fushë të nderit, për të cilët poeti shkruan: “N’gjurmë ujkut shkelët n’Murinë, Nokshiq, Velikë/ Ju, dy djem Shqiponje me ëndrra t’n’grohta n’gji,/ (...)/S’shikuat prapa ç’bëhej! Bashkë ratë n’Cernagorë/ Sahit Arifi e Mal Shabani, dy korba mbi qepallë,” (Poezia “Sahit Arifi e Mal Shabani”, f. 62.)
Në kujtim të pleqve të përkolajve ruhej dhe tregohej edhe fenomeni i gjaqeve, që e gjejmë në poezinë “Në kujtim të bacës Bajram”, shih vargu: “pas kësaj fshihej një dyzinë gjaqesh ndëer Përkolaj”, f. 8. Stuhitë e jetës kanë përplasur nëpër vise e zona të ndryshme duke i përcjellë me tundime të rënda e të tmerrshme... Por, vargjet, sintagmat poetike, strofat, bashërenditen duke e ideuar poetikisht edhe mbretërinë e iluzioneve për copat e shpërndara të fisit të tij.
Autori mban edhe kujtimin kur për herë të fundit ishte përshëndetur me plakun e përkolajve, bacën Mehmet: “Ma shtrëngove dorën e m’shikove drejt në sy/ Përkolajt nuk e dinin që po ndaheshim ne”(Poezia Në kujtim të bacës Mehmet, f. 9). Në poezinë Ura e Madhe, f. 12, poeti mallkon lumin që ishte tërbuar dhe kishte rrëmbyer një fëmijë të kësaj lagjeje: “Që rrëmbeve fëmijën duke lozur me lodra/Tok me fëmijët e Përkolajve!”. Poeti shpreh edhe krenarinë e tij: Emrin e gjej në kulla, f. 13: “Dhe krenarinë e mburrjen për emrin tim!”. Te poezia Plisin mbi sy, f. 22, poeti Hasani Hasani Përkola prek realitetin se, kohë pas kohe, ka pasur raste kur në një shtëpi, në një bashkësi familjare, kanë jetuar pjesëtarë të dy përkatësive konfesionale: myslimane dhe katolike dhe pa asnjë të keqe. Mirëpo, autori poetikisht stigmatizon sjelljet e disa të paudhëve që përpiqeshin të vënë “ndërskamca, kurtha e thika mes vëllezërish, duke i thenë Avdylit: “Ai Kola yt i mirë/ Ai Kola yt i dashur/ Derrin e preu në derë të xhamisë/ Ditën e shenjtë/ Ditën e Kurban Bajramit!/ Kolës i thanë: Ai Avdyli yt i urtë/ që pesë herë në ditë/ I lutet Zotit të madhërueshëm/ Shau Kishën e Shën Ndout”, etj., për të futur urrejtje ndërfetare në mes tyre, por kot, sepse, siç thotë poeti: “ Bashkë me shqipe e korba/Plisin kishin varë deri në vetull/ (...) E në sofrën e bardhë të breut / Kishin shtruar muhabetin”. Janë këto vargje që bashkudhëtojnë me rrjedhat e jetës së njerëzve dhe lokaliteteve kah ata jetuan e mbijetuan,që shpërfaqen edhe si kuptimësi rrëfimtare, mirëpo, nivelet e këtij lloj rrëfimi nuk mund të kuptohen si jashtëletrare! Nuk janë këto poezi që krijojnë mite, por që u përkushtohen njerëzve të trungut familjar të vet autorit, me vuajtjet dhe krenarinë e tyre, që edhe autori e mbajti një kohë të gjatë në vetvete. I shin tundimet e kohës, tundime shpirtërore. Kështu, gjatë sajimit të këtyre vagjeve Hasani zgjedh mënyrat e identifikimit të personazheve, respektivisht zgjedh artin e interpretimit...
Nga përmbledhja poetike “Tek uji i zi” e Hasan Hasanit , Prishtinë, 2009, do të ndalemi tek disa poezi të cilat pashkëputshëm janë ligjërime për simbolet e traditës dhe portretizime të përkolajve të Jabllanicës së Dushkajës, po edhe të ndonjë jabllanicasi tjetër. Tek poezia Plisi i gjyshit, f. 53, autori ka shprehur ndjenjat e tij fëmijërore kur ai në një dollap të shtëpisë prej guri kishte gjetur një plis të bardhë, plisin e gjyshit, e në anë tjetër vërehet edhe çortimi i babës që ia kishte bërë që mos ta prëkë plisin e gjyshit: “Plisin e gjyshit e gjeta n’dollap prej guri/ (...) – Ku e gjete?... Lëre... – tha – duke nxituar! E, në poezinë Zëri i Shpendkeqes, f. 54, poeti vargëzon për fëmijërinë e tij, si dhe për moshën kur kishte lënë të gjashtëdhjetat ku thotë: “U rrita me zërin e Shpendkeqes që vinte nga abeli/ (...) /Shkela mileniumin tashmë i lirë, vargu kushtrim/ Kaltrisë vërshëllej rizgjuar n’shpirta kënga e bota.” Baca Bajram e baca Mehmet,( f. 61), mban titullin poezia e H. Hasanit në të cilën poeti bën përshkrimin e figurave të dy pleqve të përkolajve të Jabllanicës, të kushërinjve të gjakut e të fisit, me të cilët, si fëmijë dhe si i rritur, i ka rënë të bashkëjetojë me ta: “Këtu u rrita, këtu mora mësimin e jetës shekull/ Që m’përcoll n’udhëkryqe ku edhe sot më ndjek,/ Baca Bajram vdiq herët, unë luaja nën pjergull - /Baca Mehmet m’përcoll ushtar, pas pak për të vdekë!” E, me të gjitha tiparet e të bëmat e përkolajve, poeti Hasani, bir i të cilëve është, krenohet dhe për këtë shkroi vargjet: “Bir përkolajsh isha e mbeta betohem para Zotit -/ Ulërimë harrese ujqish m’përcjellin hije trishtimi! (Poezia “Zbriti hije burrash, f. 67.) Poezia e Hasan Hasanit e kësaj tematike, në mënyrë të drejtpërdrejtë, të pandërmjetshme të atyre shtegtimeve e degëzimeve familjare, sublimon qenësinë e gjakut familjar në këto hapësira, paraardhësit... etj.
Edhe në poezinë për fëmijë, shkruar e botuar gjatë vjetëve të fundit, gjejmë vargje përkushtuese për për përkolajt e vegjël, nipa e mbesa. Nga libri “Kur fle Mali”, Prishtinë, 2016, që i kushtohet Malit, nipit të poetit, i cili mban emrin e gjyshit, po shkëpusim vargjet: “U bënë njëzet e tre vjet/ Që kur iku një Mal plak,/ Sot pas njëzet e tre vjetësh/ Një Mal i ri mes nesh pku: tak!”. Por, Malit të vogël edhe i drejtohet me: “Ti Mal do mbash mbiemrin tim/ Atë që mbajnë hasanajt n’Shqiponjë” (Poezia “Erdh një Mal i ri, f. 8), si dhe: “Përkolajt i çove më larg/ Edhe për një t’artë brez,/ N’zemrën e gjyshit Can/ S’do resh kurrë më shtrez!” (Poezia Pjeshkët faqegjak, f. 14 – 15). Autori mëton që edhe brezat e ardhshëm t’i frymëzojë dhe mos t’i shkëpusë nga vendlindja e tij Shqiponja dhe Shqipëria: “N’Shqiponjën e Përkolajve/Bëjmë një mozaik,/Zërin lart t’ia ngritim/Fashatit tim epik./N’Shqipëri e Prishtinë/Gjurmët tona mbesin,/Nëpër mileniume/N’harresë nuk do tresin”. (Poezia “Në Facebook”, f. 39). Në poezinë “Dy mbretër, poeti bashkëbisedon me nipin e tij, Malin, për t’i thënë në fund se: “Mbi fronin e Përkolajve/ Unë e Ti – dy mbretër!” (Poezia “Dy mbretër”, f. 50 – 51). Atij i tregon edhe se: “Me gjyshin e babait tim/ Kemi t’përbashkët urtinë,/ Unë përtërij përkolajt/ Këtu në Prishtinë.” (poezia “Katragjyshi Mal”, f. 52). E, kur poeti kishte mbushur gjashtëdhjetë e gjashtë vjet moshë, kishin pritur vitin e ri bashkë me Malin e vogël, ku ishte ndjerë shumë mirë: “Kjo që nata m’e bukur e ëndërruar/ Të cilën gjatë-gjatë e kam pritur/ Njëri-tjetrit Vitin e Ri duke i uruar/ N’oxhak t’Hasanajve diell i ndritur.” (poezia “Gjashtëdhjetë e gjashtë, f. 56.). Pa e harruar asnjëherë Shqiponjën e Dushkajën, poeti kuvendon me nipin e vet, Malin: “Shqiponja në Dushkajë/ Mal, ka hyrë në legjendë,/ Me shkronja të arta/ Historinë ka gdhendë./Dhe katragjyshi yt quhej Mal/ Me zjarr hyri n’histori,/ Ndërsa ti je mal i blertë. Mal i mbushur me dashuri./ Po ti Mal në Prishtinë/ Do të rritesh krenar,/ Për Shqiponjën heroike/ Dhe gjyshin vjershëtar.”
Për Malin e vogël, nipin e poetit, pyesin edhe kushërinjtë, përkolasit, nga Shiponja, sa herë që flasin me telefon. Ja sesi kishte pyetur për Malin baca Haxhi: “Mal burrin si e kam/ A a’ka bahet far djali/,/ A u ka ngja Përkolajve/ Ai arushan mali?/(...)/ Shqiponja është e bukur/ Për të shkrove libra shumë,/ Pinjollin e Përkolajve/ Due ta shoh dhe unë!”(poezia “Baca Haxhi i babit”, f.79). Mirëpo, kur ndonjëherë mërrolet Mali, poeti shkroi poezinë, ku veç të tjerash, thotë: “Vetëm gjyshi buzëqesh/ Duke e puthur në ballë:/ M’ka ngja mua Mali/ Pinjoll përkolajsh t’rrallë!” (poezia “Kur mërrolet Mali”, f. 83).
Poeti në Mirditë e Domgjon apo rikthimi i muzës poetike
Ëndërr e madhe, ëndërr shekullore, e poetit Hasan Hasani ishte që vetë të shkojë në Mirditë e në Domgjon, atje të çmallet me vendlindjen e të parëve të tij. Dhe, tash së voni, ia arriti ta realizojë këtë ëndërr. Shkroi me plot pasion poezinë “Mirdita”, të cilën e nis me vargjet: “U përvodha hije nëpër reliktet që më përcollën në Domgjon/ Dhe shalova kalin e ëndrrave trup e t’thuer Mirditës/” . Gjatë atyre bredhjeve nëpër Mirditë, poeti sheh anë të atdheut, traditën, relikte etj., për të cilat vargëzon: “Duke kapërcyer pellgje..., kudo këmisha të shkyera..., jataganë e pushkë të ndryshkura..., vajatore..., Re të bardha mbi Munellë..., Plisa të bardhë bore..., Hingëllima kuajsh... Krrokatje korbash..., Në Tarabosh e Tomorr, në Shkëlzen e Gjallicë..., Plisbardhët lart mbi re..., , etj., pa harruar vargjet e poetit të mirënjohur mirditas Hamit Aliaj:”Këtu i thonë Mirditë gazepi,/Nuk ec kali, nuk shkon kerri!” dhe poezinë “Mirdita” Hasani e përmbyll me: “Heu Mirditë, kënga ime e humbur honeve të mugëta/ Ndër gjëmime e vetëtima ne qiellin e vdekur Lahutës!” (Poezia “Mirdita”, Domgjon – Prishtinë, 20 korrik 2018). Me po këtë dashuri poetike
Hasan Hasani shkroi edhe poezinë “Domgjoni” me një nëntitull sqarues: (Në kërkim të Pren Kolës, i cili rreth vitit 1730, u shpërngul nga Domgjoni i Mirditës dhe u vendos në Jabllanicë të Dushkajës). Mund të themi se poezitë “Mirdita” dhe “Domgjoni” sjëellin një frymë të re në poezinë e H. Hasanit dhe jo vetëm.
Vetë vargjet e poezisë Domgjoni tregojnë se Hasani i ka shkruar pikërisht atje, kur ishte në Domgjon, në kërkim të gjurmëve të trungut familjar të të parëve të tij: “Treqind vjet udhëtova nëpër mugëtirë/ Nëpër ëndrra e zhgjëndrra hije e padukshme/ Për të arritur këtu ku jam sot,” Atje poeti është “Rrëzë Munellës..., Ballëpërballë me Sukërrasën..., Këtu me Domgjonin e muzës sime të plagosur”, dhe se aty poeti gjendet “Në shesh ku Guri na uron Mirëseardhje”, (...), ndërsa përgjigjja e poetit është: “Po po erdha këtu ta marr bekimin e Domgjonit/ Ashtu siç e mori edhe Pren Kola im i parë”. Këto vargje shprehin , jo vetëm përmasën e kohës dhe njerëzve, por edhe triumfin poetik dhe triumfin estetik, duke krijuar atmosferë të ngjashme me katarsisin aristotelian. Mirëpo, poeti kishte mësuar edhe emrat e vëllezërve të Pren Kolës: Menin, Gjerin dhe Gjonin, të cilët i përmend në një varg të kësaj poezie. Poeti, figurativisht flet me Pren Kolën, duke e thirrur: “Po ku je, o Pren Kola, ku je more burrë Domgjoni?/ As në kullën 400 – vjeçare nuk të gjeta!”, të cilin, në Domgjon e shoqëronin Gjon Gega, Zef Zefi, Gjon Pjetri, etj., është kjo një poezi që lirshëm e pa kontest semantik komunikon me lexuesin. Por, edhe për të bërë një interpretim të denjë në vargjet e tij, Hasani gërsheton edhe narratorin prej nga mund të lexohen edhe siluetat e shenjëzimeve estetiko-letrare.
Në vargun e fundit të poezisë “Domgjoni”, poeti Hasan Hasani bën një thirrje – klithje për të parin e fisit të tij: “O Pren Kola i Domgjonit... O Pren Kola i Jabllanicës!” (poezia “Domgjoni”, 19 korrik 2018, Domgjon – Prishtinë). Klithja e autorit ndonjëherë shndërrohet në dhimbje familjare, por edhe si jehonë kundër regjimit të kohës... Ndërkaq, poeti shpreh një nostalgji për Mirditën dhe Domgjonin në vargje të poezisë autobiografike “Shtatëdhjetë”: “Mirditën në mendje, Domgjonin ëndërr vargu,/ Më munguan, u mungova – dashuruar s’largu”, që tigëllojnë edhe si zë i brendshëm i poetit. Gjithashtu, janë këto vargje që tipologjikisht nuk mbeten vetëm në fushën e lirikës, por bëhen mjet sinkretizimi për të thënë atë që i duhet destinimit të poetit Hasani.
Në poezitë e H. Hasanit që morëm në shqyrtim, Mirdita, Domgjoni, Dushkaja, Gërgoci, Jabllanica, nuk janë vetëm si emërvende (toponime), as vetëm si nocione gjeografike, por ishin vendrrënjët e të parëve të tij, respektivisht vendvendosjet e reja që ndodhën gjatë shtegtimeve të cilat ua imponuan valët e jetës.
Në këto poezi, sistemi linguistik mund të vlerësohet i reduktuar, për shkak të gjuhës së zonave të caktuara nga vijnë e shkojnë personazhet, por që potencialisht interpretimet poetike dalin të qarta, me çka arrihet qëllimi i autorit.
Kjo poezi e poetit Hasani, ku përvijohet edhe fenomeni social, ka veçantitë dhe specifikat e veta, sepse poetizon periudha të hershme historike, të shumtën e herave të mbuluara me pluhurin e harresës, breza njerëzish për të cilët shumë pak kanë mundur të jenë ruajtur të dhëna për rrugëtimin e tyre jetësor, etj. E, kjo poezi e Hasanit sikur e ringjall dhe e përligj të kaluarën e fisit të tij, të domgjonasëve të tij, duke e shpëtuar nga harrimi i madh. Janë këto poezi me vargje autentike dhe bashkë krijojnë një kurorë poetike për Mirditën, Domgjonin e përkolajt.
Me artin e tij poetik Hasani pasqyron në vargje një periudhë të gjatë kohore, gjatë rrjedhave të saj. Këto poezi të Hasanit mund të jenë një referencë e veçantë në mesin e shumë tematikave poetike që ka trajtuar, sidomos, sa i përket përceptimit të kësaj teme që e poetizon.
