Zymi gjendet në mesin e Hasit dhe konsiderohet si qendra e Hasit të Kosovës. Etimologjia e emrit të vendit Zymit rrjedhë nga gjuha latine “Sumbi”, që në gjuhën shqipe do të thotë “Përhimët”, diçka që i përgjanë ngjyrës së Gurit. Zymi i ashtuquajtur edhe Zyma, njihet edhe si nga një vendbanim dardan i periudhës së hekurit, që në mes të fshatrave Ramaja të rajonit të Hasit e të Vlashnjës (në afërsi të Zhurit) të rajonit të Lumës, që megjithatë ato konsiderohen vendbanime të afërta me Zymit e sotëm.
Zymi përbëhet nga shtatë lagje (Voshi, Çollaku, Kërhani, Lumezi, Prekpali, Berisha dhe Tomëreci), që shtrihet në shtatë kodrina, ndryshe njihet edhe si Roma e Vogël, pasi që edhe Roma e Italisë shtrihet në shtatë kodrina (Palati, Avetin, Kapilotin, Keliusin, Viminalin, Eskvilin dhe Janikulin), që simbolizojnë shtatë mrekullitë e botës.
Fshati Zym i Hasit të Kosovës është i vendosur në shtatë kodra si qyteti i famshëm i Romës mund të numërojë shtatë mrekullitë e veta kulturore: më së pari; përmenden zymjanët në Betejën e Kosovës qysh në vitin 1389, së dyti një ndër hipotezat mbi origjinën e Gjergj Kastriotit thotë se ai ishte nga Hasi i Thatë, së treti nga Zymi ishin mirëfilli Pal Hasi dhe dinastia Bogdani (Ndre, Pjetër, Gjon e Lukë Bogdani), së katërti aty kanë shërbyer: Mëhill Suma, Lazër Lumezi, Ndue Bytyçi, Pjetër Mazrreku dhe ndër më të shquarit, Ipeshkvi dhe shkrimtari nga Gjakova, Gjon Nikollë Kazazi që kishte zbuluar në Romë “Mesharin” e Buzukut, së pesti në Zym të Hasit ka qenë strehuar Ipeshkiva Shkup-Prizren (1702-1725), kohë kur ajo u përfaqësua në Kuvendin e Arbërit (Mërqi, 1703) nga ipeshkvi Pjetër Karagjiqi dhe dy zymjanë, së gjashti, Gjeçovi i Kanunit të Lekë Dukagjinit dhe së shtati “Abetarja e Zymit”, kjo e fundit është si një fill vazhdimësie që unifikon kohërat dhe mrekullitë e Zymit.
Kur shfletojmë hartat e shkollave shqipe në trojet etnike shqiptare dhe historinë e letërsisë, ndër shkrimet e vjetra, padyshim se do të gjejmë edhe shkollën e Zymit. Hasi në përgjithësi e Zymi në veçanti në çdo periodë kohore ka krijuar një botë e një histori në vete me ç’rast ka mbajtur gjallë vetëdijen kombëtare e fetare si për punë edhe për veprimtari edukativo-arsimore në këtë mes duke krijuar një “oazë” specifike në vete.
Rruga e shkollës së Zymit është një odhiseadë duke formuar një përmendore edukative-arsimore, arsimtarët kanë punuar nëpër shumë shtëpi – shkolla dhe kanë formuar kullën apo përmendoren e shkollës së diturisë ku skaliten emrat e tyre me një histori të begatëshme.
Fundi i shekullit XIX dhe XX, do të karakterizohet nga përpjekjet e patriotëve shqiptarë për lëvrimin e gjuhës shqipe. Në rrethanat e sundimit osman kjo abetare ka vlerë, si njëra ndër abetaret e para në Kosovë. Në këtë periudhë ishte e domosdoshme, hartimi i ndonjë teksti mësimor, e në radhë të parë abetareve, kur popujt e tjerë të Ballkanit këtë problem e kishin më të zgjidhur kohë më parë, si grekët, rumunët, bullgarët. Ky evoluim erdhi me Naum Veqilharxhin, duke e botuar në vitin 1844 abetarën e cila u quajtë “Evetar”, që luajti një rol të rëndësishëm për mësim e gjuhës shqipe dhe u vazhdua me abetare të tjera të hartuara nga Konstandin Kristofordhi, Daut Boriçi, Shoqëria e Stambollit, si dhe u botuan disa gramatika për gjuhën shqipe. Gjithashtu, në vitin 1879 ishte miratuar alfabeti i Stambollit, ai i shoqërisë “Bashkimi”, më 1899 dhe në veri vazhdonte të përdorej alfabeti i autorëve të vjetër, në këto rrethana kulturore u botua edhe Abetarja e Zymit.
Abetarja e Zymit është më e vjetra në territorin e Kosovës, e cila është gjetur në Prizren me 20 maj 1900, ajo përmbante gjithsej 80 faqe me 33 shkronja dhe tinguj, duke e bërë abc-ja më e vjetër që ne e ruajmë sot. Abetarja i përket gjysëm shekullit XIX-të dhe është e realizuar me shkronjat latine dhe në një material shpjegues që e shoqërojnë këtë abetare të shaptilografuar, zbuluar se ajo i është dhuruar Lumo Skender nga profesor Luigj Shala, i cili e gjeti në Prizren me 20 maj 1900.
Abetarja e Zymit është shënuar në pllakë gjatë sundimin të Perandorisë Osmane, ky tekst ka vlerë si një ndër abetarët e para në Kosovë. Paralelisht me këtë dokument të hershëm në Arkivën e Republikës së Shqipërisë ruhen edhe dhjetëra abetare të tjera të përgatitura enkas për mësonjtoret e para. Një gjë e tillë dhe ajo që mban parathënien e Naim Frashërit apo një tjetër, e Lef Nosit e shtypur në Manastir në vitin 1911, tre vite pas Kongresit që u zhvillua në këtë qytet, që përcaktoi alfabetin e gjuhës shqipe.
Dorëshkrimi i Abetarës së Zymit është dhuruar nga profesor Luigj Shala, e që ruhet në arkvin shtetëtor të Republikës së Shqipërisë në Tiranë, e cila është botuar në ditën e Pashkëve të vitit 2013 nga Kisha Famullitare të “Ngritur të Zonjës së Bekuar në Qiell” në fshatin e Zymit në komunën e Prizrenit nën kujdesin e famulltarit Don Ndeu Ballabani dhe gazetarit Frrok Kristaj. Abetarja e Zymit është një vepër e rëndësishme për gjuhën dhe letërsinë shqipe, një dëshmi e kultivimit dhe përforcimit të identitetit e të orientimit të udhës drejt një të ardhme sa më të mirë të mundshme për popullin dhe trojet shqiptare, në mënyrë të veçantë kur kemi pastaj rrethana tejet të rënda të periudhës, sipas gjasave “Abetarja e Zymit”, është shkruar përkundër vështirësive aq mizore përgjatë sundimit otoman në trevat shqiptare, ka gjithsej 80 faqe të përmasave të zakonshme, por i mungojnë faqet e para, kështu që nuk i dihet autori i saj, ka një shënim me dorë Zym, 20 maj 1900. Supozohet se kjo Abetare është litografuar në Zym dhe se autori i saj mendohet të ketë qenë Lazer Lumezi, i cili njihej si “Lazer-Shkollari”.
Abetarja e Zymit nuk e ka të shënuar emrin e autorit apo shtëpinë botuese, që mund të jetë edhe ajo se në atë kohë tekstet e tilla në gjuhën shqipe ishin të ndaluara, ndaj për t’i shmangur ndjekjeve të pushtetit turko-osman dhe ndjekjeve te çarqeve kishtare të sllavëve apo grekëve, shpesh autorët vinin sigla të ndryshme ose pranonin të mbeteshin anonimë, sepse, ata ishin të kënaqur për arritjen e qëllimit të caktuar.
Karakteristika e Abetarës së Zymit është se është hartuar me alfabetin e Stambollit, pra me dialektin verior dhe se në alfabetin e saj nuk është gjithçka praktike për mësimin e gjuhës shqipe. Ky alfabet ka gjithsej 33 shkronja, zanorja ‘’Ë’’, nuk përfaqësohet fare dhe bashkëtinglloret e tjera, përdorën vetëm për Q (pra edhe për Ç), përkatësisht një GJ (edhe për XH) – gami në Xhami, që në pjesën veriore dhe viset shqiptare edhe ashtu pak apo aspak në të shqiptuar e të folur nuk i vërejnë dy tingujt nga këto shkronja. Abetarja e Zymit mbetët një thesar i trashëgimisë kulturore dhe vlerave historike e arsimore. Ajo paraqet një dëshmi të qartë për zhvillimin e arsimit të gjuhës shqipe në kushtet e pushtimit osman në periudhën pas Lidhjes së Prizrenit, në prag të Pavarësisë së Shqipërisë, si dhe për frymën patriotike që kishte procesi mësimor dhe tekstet e përgatitura nga kuadrot vendore, sidomos ata që njëherësh ishin meshtarë, mirëpo edhe gjithë ata që mbanin gjallë shkollën dhe gjuhën shqipe në Zym të Hasit.
Çfarë e karakterizojnë Abetarën e Zymit? Abetarja e Zymit ka një strukturë të veçantë, përveç shkronjave, jepen fjalë të ndara në rrokje ushtrime duke i përdorur fjalë të plota, në disa raste edhe fjali me ose pa lidhje kuptimore, njëra me tjetrën, por më shumë vlerë edukative ose me fjalë të urta, si “Djali i mir nderon prinden”, “Kush do shum, jet pa kurgj”, “Zoti vonon, por nuk harron”, “Mos rri kot, por puno”, “Bora asht e bardh”, “Shkollari msonfmit”, “Zefi asht një fmi i pastër”, “Kmishen edhe petka e tjera i madh dlir”, “Ftyren e lan për dit”, “Gjith shtati i bandrit prej paqllekut”.... “T’mendojshum-pak flas”, “T’bajmir, t’bahem i urt”, “Ujku ndrron qyme, por vesin jo”, “Fol pak e mir”, “I lum aj qi punon”. Autori i abetarës në shumë pak raste jep shembull fjalish të përbëra: “Përpara se me e fillue nji pun mir me menduem pak”. Siç e kanë vrejtur edhe ata studiues që kanë shënuar për këtë abetare, disa nga shembuj kanë jo vetëm karakter njohës, praktik dhe edukativ, por edhe patriotik si: “Niri e do vendin ku ka le”, “Un jam shqyptar, flas shqyp”, “Shqypnija asht e dashtuna atdheja jon”. Në këtë botim janë paraqitur edhe pak tekste të shkurtra që ilustrojnë shkronjën e dhënë.
Mendohet se alfabeti i Abetarës së Zymit të çon në gjurmët e alfabetit të Pjetër Bogdanit. Një dukuri të tillë besohet se lidhet jo thjesht në ngjashmërinë e shkronjave, që është një fakt real, por edhe nga vendlindja e Pjetër Bogdanit që ishte nga Hasi i Prizrenit dhe qëndrimi i tij në Prishtinë për 15 vjet ku e këtu e gjeti edhe vdekjen. Gjithashtu, alfabeti i Bogdani pati jehonë tek pasardhësit që e zbatuan me ndryshime të parëndësishme, si “Kuvendi i Arbënit”, “Gramatika e Da Leçes”, “Doktrina Kristiane” e Gjon Nikollë Kazazit dhe në fillim të krijimtarisë në përkthimet dhe ndonjë krijimi origjinal të Ndre Mjeda. Dhe kushdo që të jetë autori i kësaj abetareje, është ndikuar nga sistemi shkrimor i Pjetër Bogdanit, duke u përmendur edhe ata zymjanë si Shtjefën Gjeçovi.
Abetarja ka 32 shkronja, si dyfishon bashkëtingëllorën për (32+1), si kanë përgjithësisht autorë gegë të shekullit XX dhe së fundi alfabeti i shoqërisë “Bashkimi”, por, që një sistem alfabetik të shqipes nuk përfshihet.
Autorët e vjetër u mbështeten në alfabetin latin-italian, dukuri që e ndeshim edhe te abetarja e Zymit. Bogdani përdori vetëm tri shkronja të veçanta për dh-th, y dhe Z si dhe dyshkronjat greke ll dhe k. Edhe në abetaren e Zymit i kemi tri shkronja të veçanta për dh (th), kjo shkronjë tek të gjithë autorët e vjetër e stilizuar, e tillë paraqitet edhe në këtë abetare, shkronja “y” të abetarja e Zymit është një e 8 e mbyllur, por kur është e dorës ka edhe një vijë në kohë dhe një poshtë për t’u lidhur me shkronjat e tjera, “z” si dhe një shkronjë greke ll. Nuk dallohet grafikisht zanoren “ë”, e cila ose nuk pasqyrohet ose shënohet me “e”, si dhe me një grafemë paraqet dy tinguj-fonema, si “c” për “Ç” dhe “q” “g” për “gj” dhe “xh”. “z” për “c” dhe “x”. Ka tre dyshkronjës “gh” për “g”,“gn” për “nj”, si dhe dyfishon grafemën e posaçëm dhe për “th”.
Në abetarën e Zymit ndeshim edhe me disa emra gjeografikë, si Afrikë, Evropë, Shkup, Prizren dhe Zym, por edhe Shkodër, Bun, Drin. Autori nuk është i shtirë më tej në gjeografinë e vendit përmes shembujve që kanë dhënë, ku qëllimi nuk ka qenë të evidentojnë emra gjeografikë, por ka shënuar ato emra që mendojmë se nxënësit i kanë të njohur. Ky mund të jetë edhe një argument se autori i saj mund jetë nga ato zona.
Në Zymin e Hasit gjendet Lapidari i “Abetarës së Zymit”, në këtë lapidar, në rend të parë vendoset gramatika latinisht – shqip e Ndre Bogdanit vepër themelore e gjuhës shqipe, për të cilën thuhet se është zhdukur, por dëgjohen zëra se kjo gramatikë, gjendet dikund, këtu në territorin e Kosovës dhe në veprën “Çeta e Profetëve” të Pjetër Bogdanit i cili mbetet krijuesi i parë i modernës shqipe, odhiseadën (rrugën) e të cilit vazhdoi Anton Pashku (1937-1995) pa e anashkaluar edhe Pal Hasin.
Guri i lapidarit me mbishkrimin e “Abetarës së Zymit” u zbulua më 10 tetor 2007 që vet guri është një shkëmb shpatull – gjërë, me vija të lakuara e të kthyera, por i lidhur mirë si nyje. Kjo pamje tregon peripecitë historike shumë shekullore, rrugën e gjatë dhe zigzake, çdo vrragë tregon trysnitë e pushtueseve me simbole e shenja dalluese shumë karakteristike vertikale dhe horizontale të kohës. Njëherit, Guri Lapidar – stelë simbolizon relievin e vendit qëndrueshmërinë, pavdekësinë, kullën e vjetër prej gurit ku është mbajtur mësimi, forcën madhore, jetën në Gurin e Thatë të Hasit, betimin në gur, besën e pakthyeshme të popullit vendas, andaj edhe u kushtohet njerëzve të shenjt që bëjnë vepra poashtu të shenjta siç e botuan “Abetarën e Zymit”. Edhe “guri” ka fuqinë e një shenjti, pranë tij liheshin përkushtime (nezra). Njeriu në rrugë, pranë ndonjë “Guri të Shejtë” lënte “amanetin”, duke ia vënë mbi te një gur të vogël nga se nuk guxonte kush për ta prekur (marrë). Por, ka edhe atribute, si: Guri i Kufirit (mezhdës), Guri i Besës, Guri i Pendesës, i sullit (vendimit) dhe thuhet Shtëpi-Guri, Fjalë-Burri.
