Së pari Iris, doja t’ju përgëzoja për këtë libër risi në studimet shqiptare dhe ta nisja intervistën ndoshta me pyetjen më klishe, por që në këtë rast do të shuante dhe kureshtjen e lexuesve: Si lindi ideja e këtij libri?
Iris Halili: Unë besoj se njeriun përgjatë gjithë jetës instikitivisht e shoqërojnë tiparet apo aftësitë e fituara nga profesioni i parë. Profesioni im i parë ka qenë mësimdhënia në Universitetin e Tiranës, Departamenti i Letërsisë, ku dhe për më shumë se 10 vjet kam dhënë lëndën e Letërsisë Moderne. Mësimdhënia nga njëra anë dhe edukimi letrar nga ana tjetër formësuan tek unë profilin e një karakteri dhënës. Ndërkohë një shtysë që e përforcoi këtë tendencë është shkolla e doktoratës për edukim në lidership që unë e nisa dhe përfundova në Shtetet e Bashkuara. Përgjatë gjithë këtyre viteve të fundit sa më shumë njihja, studioja apo botoja punime të miat për teoritë e lidershipit aq më shumë kuptoja sa boshllëk ka për këto njohje në libraritë shqiptare dhe mjediset shqipfolëse. Shtyrë nga këto faktorë, ndonëse prej vitesh jetoj dhe punoj në ShBA, unë e pashë të natyrshme t’ju sillja bashkëkombasve një libër sintezë mbi lidershipin, të shkruar thjeshtë në të perceptuar dhe kuptuar. Libër sintezë sepse qëllimi parësor ka qenë të prezantoj në pak faqe atë për të cilën janë shkruar mijëra e mijëra faqe: cilat tipare e ndajnë liderin e mirë nga ai toksik- negativ? Libër relativisht të thjeshtë, pasi unë doja ta sillja të kuptueshëm për lexuesin shqiptar jo shumë familjar me këto teori.
Po cila është risia e librit tuaj krahasur, do të pyesnim, me një përkthim mbi teoritë e lidershipit apo me çka është shkruar deri më tani në Shqipëri?
Iris Halili: Unë di që në gjuhën shqipe kane ardhur shumë libra që i shërbejnë njohjes së lidershipit të shumë figurave qëndrore historike apo të biznesit dhe këto botime kanë një vlerë vërtet shumë të rëndësishme. Megjithatë duhet thënë se këto janë libra që i shërbejnë disiplinës së lidershipit, por nuk janë libra të vetë disiplinës. Libri që unë sjell është një libër shkencor i disiplinës, pasi çdo teori që unë mbështes në libër nuk është thjesht opinion im, por janë konkluzione të sjella nga mijra punime shkencore kualitative apo kuantitative dhe të provuara dhe aprovuara shkencërisht. Këto përcaktime shkencore janë bazuar në mijëra teza doktoratësh apo dhjetra vite grupesh pune nga autorë tashmë të afirmuar apo certifikuar në shkencën e lidershipit. Pra libri im i ofrohet fenomenit të lidershipit në tërësinë e tij dhe nuk mbështetet tek analiza e një apo disa liderëve. Gjithashtu ajo çka mbetet krejt orrigjinale dhe autentike në libër është afrimi që unë i kam bërë këtyre teorive, mënyra si i kam përzgjedhur, bashkuar, trajtuar apo përshtatur në kulturën shqiptare dhe fakti që çdo teori është sjellë si e tillë parë nga një interpretim sa shkencor po aq edhe perceptim imi personal duke prodhuar kështu analiza krejt orrigjinale. Mbi të gjitha ky libër është shkruar duke patur gjithmonë në mendje lexuesin shqiptar.
Unë uroj që shumë shpejt disiplina e lidershpit të filloj të studiohet edhe në akademitë shqiptare, por deri më tani ky është padyshim libri i parë i këtij lloji dhe them se kam hedhur hapin e parë modest drej librave të tjerë që mund të vijnë në të ardhmen.
Ju faleminderit për këtë kontribut. Tani le të kthehemi tek titulli që duket se ka shtuar kureshjen për këtë libër. Pse sipas jush “lideri nuk lind por bëhet”, ndërkohë që shumë besojnë të kundërtën?
Iris Halili: Shumë herë gjetja e titullit bëhet e vështirë, por në rastin tim nuk qe e tillë pasi vetë mesazhi i librit e kishte bërë përcaktimin. Nëse njeh teoritë dhe praktikat bazë të lidershipit si dhe përfundimet shkencore tashmë të pranuara unanimisht, ajo që kupton është se çdo lidër vlerësohet nga etika e vendimeve që merr dhe baza e çdo vendimi etik është karakteri apo empatia e liderit, të dyja këto të fundit janë cilësi të fitura në jetë dhe jo të lindura. Lideri mund të ketë personalitetin më frymëzues apo tiparet më autentike/të veçanta, apo dhe të ngjall besimin më të madh falë konfidencës që ka apo tërheqjes që dhuron, por të gjitha këto e humbasin vlerën nëse ai dështon në karakter. Është krejt e pamundur që lideri të mos vihet përballë një momenti ku duhet të marrë një vendim apo bëj një zgjidhje, ky moment është vetë fati përcaktues i tij, pasi në çdo vendim ajo që luan peshën më të madhe është karakteri i vetë liderit. Është provuar tashmë shkencërisht se 99% e dështimeve në lidership janë dështime të karakterit. Karakteri sikur na mësonte Aristoteli, është ajo që ne përsëritim së bëri çdo ditë, fillimisht është ajo çka ne mendojmë, më pas ne e vëmë atë në veprim, më tutje e përsërisim dhe në fund ajo kthehet në vetë karakterin tonë duke u bërë pjese e jona dhe për të cilin ne jemi vetë përgjegjës.
Një dukuri tjetër në studimet e lidershipit është se duke qenë një disiplinë relativisht e re çdo ditë ajo pasurohet me më tepër studime dhe si rezultat gjetje të reja. Psh deri në fillim të vitet 90 inteligjenca emotive (EQ) nuk njihej si nocion. Goleman po atë vit botoi një libër për EQ, ai jo se e zbuloi inteligjencën emocionale, pasi si gjithmonë së pari për të kishte folur Aristoteli, por ai e zhvilloi si teori të mirfilltë, që sot është e njohur si aftësia e njeriut për të përjetuar mendimet dhe ndjenjat e tjetrit, patur empati dhe kuptuar situatat dhe ngjarjet para se ato të ndodhin. Shtyrë nga këto tipare, shkolla e lidershipit u hodh menjëherë në studime për të parë rolin që luan EQ në suksesin e një lideri. Përfundimet ishin një suprizë e vërtetë. EQ u pa të ishte shumë më e rëndesishme se IQ dhe u konsiderua gjithashtu si sine qua e vetë lidershipit. Kjo se pas studimeve të shumta, evidencave të qarta dhe hipotezave të provuara u provua që lideri me EQ të lartë është lideri që merr vendimet më etike, të drejta dhe efektive.
Empatia dhe karakteri janë pra shkencërisht të pranuara si dy cilësitë kryesore që bëjnë liderin e sukseshëm. Të dyja këto cilësi fitohen në jetë dhe kështu natyrshëm në fitojmë edhe liderin e sukseshëm që bëhet dhe nuk lind si i tillë.
D.m.th bëhesh lider i sukseshëm nëse punon me empatinë dhe karakterin personal?
Iris Halili: Po, suksesi i liderit të mirë varet thelbësisht nga këto dy cilësi, që sigurisht nuk ndërtohen në një ditë por ndërtohen përgjatë gjithë jetës, sikur po përgjatë jetës ndërtohen edhe cilësite e tjera shumë thelbësore në lidership sikur janë mirënjohja, ndershmëria, transparenca, mënyra e komunikimit, dedikimi, dijet dhe edukimi, vullneti i mirë etj etj. Për të mos harruar këtu shërbimin pa kushte, pikërisht atë që përbën edhe një pjesë të konsiderueshme të librit tim, liderin shërbëtor, që mbetet unanimisht i provuar si lideri më i dashur dhe që në kohën moderne e gjen pasqyrimin tek liderja femër më e madhe e të gjitha kohëve si dhe shqiptarja më e madhe e të gjitha kohëve, Nënë Tereza. Thelbi i këtij lidershipi është “Në fillim shërbe, e pastaj bëhesh lider”, por që të arrish këtë duhet patjetër një shkallë e lartë EQ apo empatie.
Padyshim nuk duhen lënë mënjëanë liderët karizmatikë pasi ata janë më frymëzuesit mes të gjithëve. Karizma si tipar i lindur është fat për atë që e ka, por është provuar shkencërisht që karizma mund të të ofrojë suksesin fillestar, por janë sërish karakteri dhe empatia ato dy cilësi që e bëjnë liderin ta gëzojë gjatë suksesin.
Një tjetër gjë që do të doja të sqaroja është se lider nuk duhet të konsiderohen vetëm mbretërit, kryeminstrat, CEO, biznesmenët, kryetarët e partive etj etj. Ky është një nocion shumë i cekët në përcaktimin e liderit. Lider është gjithkush që në rrethin e ngushtë apo të gjerë arrin të ketë ndjekës dhe të krijoj një model që pëlqehet apo imitohet, çdokush sipas fuqisë së ambicjes apo interesave që zgjedh të ketë në jetë. Lideri nuk është vetëm ai që flet në mitingje apo tribuna apo ai qe drejton koorporata, por ai që të imponon respekt e që secli nga ne ka dëshirë ta dëgjojë apo t’i marr mend, psh është ai mësuesi që adhurohet më shumë në shkollë, apo ai punonjësi që ndonëse nuk ka pozicion të lartë në zyrë në fund të ditës të gjithë i referohen apo i marrin mendim si të veprojnë, kjo për arësyen e thjeshtë se lider nuk të bën pozicioni, por forca e besimit dhe respektit që krijon përreth. Lideri gjithashtu shfaq shpirt aktiv; kur duam ndihmë apo këshillë ne i drejtohemi pikërisht atij që e dimë që do na japë zgjidhje, apo që ne e kuptojmë që shpreh kujdes ndaj nesh dhe ka ndjeshmëri për ne. Pra lideri i vërtetë nuk matet nga pozicioni që ka, por nga reputacioni që ofron.
Pse sot duket sikur gjithmonë e më shumë po mungojnë liderët frymëzues apo që të ngjallin besim?
Iris Halili: Problemi i shoqërive post-moderne është se morali, karakteri, shërbimi pa kushte, empatia dhe ndershmëria nuk po edukohen aq dhe si duhen. Kjo ka sjellë edhe deformimet sociale dhe politike shumë të dukshme kudo në botë, përfshirë kjo edhe në Shtetet e Bashkura. Vini re si psh kinemaja e Hollivudit sjell filma ku heroi kryesor kryen çdo lloj akti boll të mbrojë familjen e tij; në emër të familjes ai vret, mashtron, bën korrupsion dhe ky mbetet tash 20 vjet heroi më i pëlqyer i ekranit… Poezia, si arti i ndjenjave më delikate nuk se lexohet më… etj etj. Përmenda vetëm dy raste, por ka me dhjetra të tjera, që nuk është vendi për t’i rreshtuar në këtë intervistë. Faktorë si këto që përmendem dhe shumë e shumë të tjerë kanë formësuar shoqëritë pa empati, pa shumë ndjeshmëri, pa ndjenjën e shërbimit dhe dashurisë pa kushte. Lideri është thjesht produkt i shoqërisë që e prodhon, dmth natyrshëm kemi praninë e liderëve jo empatikë dhe atyre arrogantë. Është sfida e kohëve që jetojmë. Ne me të drejtë nuk na pëlqejnë liderët që kemi në krye, por harrojmë se ai apo ajo është një ndër ne, është ai apo ajo që ne vetë i kemi dhënë forcën të na drejtojë. Nëse nuk përsosim veten vështirë se do përsosen liderët. Një shoqëri me karakter dhe empati do prodhoje lider të tillë, apo anasjelltas. Kjo është teza bazë e lidershipit.
Në liber, por edhe në artikujt mbi lidershipin që ju herë pas here keni botuar në shtypin shqiptar dhe të diasporës por edhe që portali ynë “Dritare’ i ka botur ndër vite tashmë, unë kam vënë re se ju i jepni shumë rëndësi rolit të ndjekësve. A mund të na e shtjelloni më shumë këtë?
Iris Halili: E gjithë marrëdhënia lider-ndjekës ndërtohet kështu: Çdo njeri ka brenda vetes një fuqi apo pushtet dhe do e ushtrojë këtë instikt në një formë apo tjetër. Dikush ka ambicjen ta vetë-ushtrojë, ky është lideri, dikush tjetër (shumica e njerëzve në fakt) e delegon/transferon këtë pushtet/apo këtë forcë personale sipas ritit: “tani më pri“. Ky proces “dhurimi apo transferimi” i forcës bëhet kur ndjekësit gjejnë tek lideri sublimin e atyre që duan apo kanë tek vetja. Ndaj themi ndjekësit janë përgjegjës për liderin që zgjedhin dhe lideri është pasqyre e tyre. Gabimi i ndjekësve është se pasi e dhurojnë pushtetin, ato rëndom harrojnë ta kontrollojnë atë dhe pikërisht këtu fillon të humbasë forca e ndjeksëve dhe të rritet ajo e liderit, i cili nëse është pa empati dhe pa karakter do filloj të abuzojë me pushtetin dhe besimin e dhënë dhe punojë vetëm për interesat e tij apo rrethit të tij të ngushtë. Ndaj dhe unë them se ndjekësit janë faktori më i rëndësishëm në marrëdhënien lider – ndjekës dhe forca e tyre është e pamatë. Ndjekësit nuk duhet të bien në apati apo fatalitet. Ky mbetet edhe një ndër mesazhet më të qarta në libër.
Komplimente pasi libri është me mesazhe të qarta. Si ia ke dalë kësaj?
Iris Halili: Libri është shkruar dhe lexohet thjeshtë pasi në shkollën e doktoraturës në SHBA kur merr leksionet e para si të shkruash tezën e doktoratës të japin një këshillë themelore: “Shkruaj sa më thjeshtë, aq sa ai që nuk e njeh si disiplinë të fillojë ta dojë dhe kuptojë, ndërsa ai që e njeh të fillojë të bëj shumë pyetje dhe të gjejë përgjigjen e duhur nga ti si ekspert i fushës”. Theksoj se konciziteti në libër është sintezë e dhjetra punimeve personale apo mijërave të tjerave të studiuara dhe konsultuara. Shkruan thjesht kur e ke të qartë mendimin dhe përfundimin. Le të marrim një rast nga libri: nëse pranohet që lideri narcizist është problematik, kjo tezë që unë sjell nuk është mbështetur në një apo dy leksione apo studime të preferuara nga unë, por në mijëra studime që janë marrë me anët e mira dhe negative të narcizizmit në lidership. Sinteza e këtyre studimeve mbi lidershipin narcizist më dhanë mua mundësinë të sjell në libër në formë sintetike dhe disi literare punimin mbi liderët narcizistë dhe përfundimin që shoqëria shqiptare është një shoqëri narciziste që ka prodhur në vazhdimësi lider të tillë.
Kur e përfundova librin unë mendova se tashmë jam në gjendje që për çdo artikull në libër unë mund të shkruaj një tjetër libër, për çdo tezë që hedh mund të argumentoj faqe të tëra.
Le të flasim pak për leksikun që është përdorur, duke patur parasysh që këtë disiplinë ju e keni studiuar tërësisht në anglisht?
Iris Halili: Gjuha e një fushe studimi është aq e zhvilluar sa është edhe zhvillimi i asaj fushe. Kuptohet fjalori i shkollës së lidershipit në Shqipëri ka qenë shumë i varfër sidmomos deri në fillim të viteve 90. Përdorimi i fjalëve të duhura që bëjnë përcaktimin e duhur mungojnë për aq kohe sa në Shqipëri mungon njohja/aplikimi/ studimi/ lektorimi i disiplinës së lidershipit dhe shkollareve të saj. Ndërkohë kur dihet që baza e teorive të lidershipit është shkolla amerikane, i bie natyrshëm që çdo koncept bazë apo nocion kryesor duhet të gjente përkthimin e duhur nga gjuha angleze në gjuhën shqipe. Unë kam përshtatur në gjuhën shqipe atë terminologji që mund të sjellë kuptimin e plotë në këtë gjuhë, ndërkohë fjalë që janë të njohura universalisht dhe i kam lënë të tilla; të tillë kam lënë dhe fjalën lider apo lidership, pasi sikur e them në libër, ndonëse fjala “udhëheqës” apo “udhëheqje” në shqip është shumë e goditur sërish falë keqpërdorimt në komunizëm ajo na sjell një konotacion shumë negativ dhe pesha e çdo fjale matet me konotacion që ajo sjell. Të paktën unë e kam këtë ndjesi.
Më lejoni të shtoj këtu edhe një parantezë tjetër. Edhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, që është atdheu i shkollës së lidershipit, kjo disiplinë nuk se ka shumë vite aplikimi dhe të themi ka rreth 50 vjet që afirmohet çdo ditë e më tepër. Duke qenë relativisht e re, të tilla janë edhe prurjet e shumta në studime, që ndodh shpesh të sfidojnë njera-tjetrën dhe rrjedhimisht e bëjnë sa dinamike aq edhe të komplikuar shkencën e lidershipit sikur bëjnë të pasur edhe fjalorin që ajo përcjell.
Gjithsesi mbetet shumë e rëndësishme që lidershipi të studiohet si disiplinë më vete pasi është tashmë shkencë e pavarur dhe e pranuar si e tillë. Në fillim të shekullit që jetojmë dekani i Universitetit të Harvardit tha një shprehje profetike: “Shekuli i 21 do të jetë shekuli i lidershpit”. Çdo ditë e më tepër ne po bindemi për këtë ndaj dhe unë them se sa më shumë të njohim studimet për lidershipin aq më shumë do jemi të orientuar në kohën që jetojmë.
Në libër ju thoni se kultura shqiptare nuk prodhon liderë të mirë. Mos sjell kjo pesimizëm?
Iris Halili: Këtë nuk e them unë, e thotë autori më i sukseshëm bashkëkohor i studimit të rolit të kulturave në format e ndryshme të lidershipit, Geert Hofstede. Ai arriti në këtë përfundim pas shumë dekadave studimesh dhe përfundimesh të kulturave nga çdo cep i globit. Kultura shqiptare sipas këtyre studimeve ka katër cilësi që secila me vete ka ndikim jo të mirë në formën e lidershipit të një vendi, por fatkeqësia e kulturës sonë është se na janë kombinuar dhe kemi të pranishme të katërta dhe nuk kemi asnjë tjetër nga katër të tjerat që mund të krijonin një ekuilibër. Dmth jemi kulturë maskile (jo pozitive për lidershipin) sikur janë dhe amerikanët dhe jo feminile sikur janë skandinavët. Por ndërkohë kur amerikanët e kanë shumë të afërt distancën me pushtetin, ne e kemi shumë të largët, (sërish jo pozitive në lidership), kjo pasi i shohim liderët si zotat. Jemi kulturë kolektiviste, përgjithësisht si vendet latine, suksesin e shohim dhe e arrijmë mes klanit, (sërish jo pozitive në lidership). Por ajo që na fundos dhe që është një ndër tiparet më jo të favorshme kulturorë në lidership është se shmangien nga paqartësia e kemi shumë të lartë, dmth ndonëse bëjmë shumë argument apo zhurmë sërish nuk se e pranojmë lehtë ndryshimin dhe mbetemi më tepër fatalistë, e lëmë në “dorë të Zotit” dhe është pikërisht kjo që na bën të notojmë gjatë në apati dhe të mos rrekim ndryshimet në çastin e duhur, apo t’i pranojmë ato vetëm kur ka ardhur vërtet fundi. Boll të shohim historinë tonë dhe bindemi për këtë. Këtu ndoshta më në fund gjejmë përgjigjen pse jemi drejtuar gjithmonë keq apo pse shqiptarët kanë sukses jashtë mjedisit të tyre. Dmth nuk na e kanë fajin liderët, por vetë kultura jonë.
Por kjo nuk më bën mua pesimiste, pasi fatmirësisht në epokën e globalizmit dhe informimit sot zhvillimi i kulturës së çdo vendi ka shanse të hapet dhe adaptohet. Nëse globalizmi do pranohet natyrshëm dhe qevertië do e inkurajojnë atë, unë them se eksperiencat e kulturave botërore do kenë ndikim tek ne dhe ngadalë ne do të përshtatemi plotësisht në arenën botërore dhe çdo shqiptar do e shoh veten “qytetar i botës”, që do ta thotë në vend që të emigrojë duhet të sjellë ndryshimin brenda vendit duke ruajtuar më të mirën dhe marrë/adaptuar po më të mirën. Në kohërat që jetojmë kjo nuk është e vështirë pasi kurrë më parë kulturat e ndryshme nuk kanë pasur fatin te marrin dhe japin më shumë sesa në kohën tonë të informimit dhe unë kam bindjen që në të ardhmen kjo do vijë gjithmonë duke u shtuar, në këtë globin tonë që po duket gjithmonë dhe më i sheshtë.
Dhe duke ju afruar fundit të intervistës, a mund të na thoni shkurt përse lexuesi shqiptar duhet të blej librin tuaj?
Iris Halili: Unë them se ai do të gjej një informacion që nuk ka pasur rastin ta lexoj nga një autor tjetër shqiptar. Në pak orë lexim do fitojë dije që mua personalisht më janë dashur vite pune që t’i përvetësojë dhe mbi të gjitha pas leximit do gdhihet optimist se çdokush në çdo kohë dhe në çdo mjedis e ka shansin e mirë të bëhet një lider i sukseshëm apo ndjekës aktiv. Ndërkohë duke lexuar librin, do t’i vijnë në mend drejtues që kanë njohur përgjatë jetës, dikë do e kujtojnë me mall e dikë me neveri. Më pas do reflektojnë dhe do kuptojnë se sa kthesë mund të sjellë në jetën e kujtdo prania e një lideri të mirë apo një lideri negativ, apo dhe sa pikë kyçe është të jesh ndjekës i fuqishëm. Por që të shmangim të keqen dhe arrijmë të mirën në lidership duhet pikë së pari të kemi dijen e nevojshme dhe qëllimi modest i këtij libri është pikërisht ky.
Librin ia dedikon prindërve, përpos faktit që padyshim prindërit mbeten njerëzit më të dashur, a ka ndonjë arësye përtej kësaj?
Iris Haili: Unë tek prindërit e mi kam parë modelin e shërbimit dhe dashurisë pa kushte, karakterit dhe ndershmërisë. Kam parë modelin e liderit shërbëtor. Unë besoj se kjo është edhe shkalla më e lartë e vyrtytit njerëzor dhe sikur edhe titulli i librit ëdhë dedikimi i tij erdhi vetvetishëm, ashtu sikur vjen emocioni i vërtetë.
