Se sa e madhe është forca e propagandës në çdo kohë, por sidomos në kohë lufte, ne e përjetuam në luftën çlirimtare. Kjo propagandë bëhej e dyanshme. Armiku e bënte për dobi të vetën e në anën tjetër UÇK-ja për të vetën, se e kishte nevojë dhe bënte luftë të drejtë mbrojtëse. Por një efekt kryesisht negativ e bënin dhe dezinformatat. A i bënin këto njerëzit nga frika, apo i bënin ata që tregonin drejt vëtëm kur nuk u shkonte mendja te rrena, apo në këto marifete infiltroheshin dhe elementet armiqësorë, njeriu s’mund ta dallonte, por edhe ata që ishin racionalë zbrisnin nga froni dhe, për habi, besonin. Kështu ndodhi dhe me mua. Kisha nostalgji për Prizrenin, sepse atje e kreva shkollën e mesme, në gjimnazin “Gjon Buzuku” si quhet sot, se atëherë quhej me një emër tjetër sllav që s’dua ta përmend. Ishte viti 1980. Kisha ardhur nga një fshat i rrethit të Klinës, nga Dushiku, në një qytet me namë, në qytetin e Lidhjes, që kishte për mua një bukuri përrallore. Kisha ardhur me porosi të babait dhe qëndroja me banim te tezja ime e ëmbël, që m’u gjet si nënë e shkuar nënës, se ma mbajti gjallë vullnetin në momentet e para që ishin aq shumë kritike. Unë s’isha mësuar të largohesha nga familja dhe mësimet më dukeshin tejet të rënda. Sigurisht të rënda se unë vija nga një shkollë e humbur në një vend malor, me arsimtarë që atëherë ishin të pakualifikuar dhe njohuritë tona ishin të mangëta.Tezja më këshillonte me butësinë e një engjëlli se do të mësohesha me kalimin e kohës dhe mençuria ime ishte forca që do ta përballoja çdo gjë. Duhej të kisha durim dhe të punoja pak më tepër. Pas prindërve kjo ishte shtylla e dytë dhe e treta ishte profesori i gjuhës shqipe, Sokol Vlashi. Ai i kishte dy dhunti më të theksuara në profesionin që e bënte: ishte pedagog i një eliteje të Normales dhe një prind që të ofrohej si nëna që e heq strukën mbi kaptell dhe ti e hap gojën dhe buzëqesh si dielli para saj. Ai e kuptoi gjendjen time, si kujdestar klase që ishte, më ndali, më pyeti prej nga isha dhe më tha:
-Shpresë, të shoh të trazuar, më dukesh si e humbur në mes shoqeve. Unë e kuptoj se fillimi është i vështirë, e kuptoj mërzinë se je larguar larg prindërve. E kuptoj se nuk e ke asnjë shoqe apo shok të njohur. Por kij besim, të gjitha do t’i kesh. Do ta kesh mbi të gjitha dhe mbështetjen time.
- Të falemenderit, profesor!- i thashë dhe vërejta se buza po më dridhej dhe veç sa nuk plasa në vaj.
-Ç’është ashtu?- më tha. Ti je e madhe, pse po qan?
-Nga gëzimi, profesor. Unë tash gjeta një mbështetje. Në vend të gëzimit po më dalin lotët. Shumë e shumë faleminderit!
Si çupëlinë që isha ma shkoi dorën mbi balluke duke më dhënë bekimin si i jepet një jetimeje dhe më tha që të shkoja.
Kur dola nga klasa, m’u duk vetja më e rritur, më e sigurtë, më e vendosur. Dhe hapat e mi të ardhshëm ishin gjithënjë e më të guximshëm. Kaluan katër vjet të shkollës së mesme në një rritje graduale të suksesit tim sa në klasën e fundit kalova shkëlqyeshëm.
Njëzet vjet pas kryerjes së shkollës, plasi lufta. Unë po punoja si mësuese në një fshat të afërm ku dhe isha martuar. U martova me një mësues që vinte nga qyteti dhe kaluam një jetë të rehatshme. Zoti na i fali dy fëmijë, që të dy djem, edhe pse kisha dëshirë që njëri të ishte vajzë. Kur u rritën dhe e mbaruan shkollën e mesme që të dy shkuan në Perëndim. S’ kishin zgjidhje tjetër. Në një mbledhje prindërish një prind më tha:
-Mësuese, gjendja e sigurisë edhe e fëmijëve, edhe e ne të rriturve, po keqësohet. Ju njerëzit e arsimuar jeni në shënjestër të armikut, si rrasa e Shën Gjergjit dikur që kush kalonte andej, shtinte me pushkë në të. Unë dje erdha nga Prizreni dhe më thanë se një profesor, Sokol Vlashin, (kështu quhej, më duket), e kishin arrestuar në klasë dhe e kishin vrarë. Unë nuk e njoh, po më thanë se ishte shpirt atdhetari.
-E kishin vrarë !..
Unë e rroka kokën me dy duar, shpërtheva në denesje dhe u ktheva prapa të mos i tmerroja prindërit.
-Më fal, mësuese!- ma ktheu ai. M’u mbylltë kjo gojë. Unë, … unë nuk e dija. E keni të afërt?
-Më falni dhe ju prindër, - thashë unë. Unë atë e kisha gjithëçka: edhe baba, edhe nënë, edhe profesor, edhe kujdestar klase, edhe udhërrëfyes, edhe…
Nëna, e më vonë, edhe tezja, vdiqën njëra pas tjetrës dhe unë vija gjithënjë e më rrallë në Prizren. Vitet kalonin. Zbeheshin dalëngadalë kujtimet shkollore e bashkë me to dhe për kujdestarin e klasës. E tash, kur dëgjova për këtë rast, thuase u fshi ajo shtresë pluhuri e harresës dhe kujtesa ime u ripërtëri sikur ato ngjarje të kishin ndodhur dje. M’u mbështoll lëmsh kujtesa dhe më mbeti dryshk në zemër gjatë e gjatë si nuk pata mundësi ta takoja dikë nga familja e tij dhe ta ngushëlloja, ta pyesja se a la trashëgimtarë dhe në çfarë rrethanash u vra. Do ta kuptoja së paku ku e kishte varrin dhe do t’ia vendosja një lule mbi të. Qyteti kishte ndryshuar dhe, kur vija, s’mund të orientohesha se ku e kishte pasur shtëpinë; shokët dhe shoqet e shkollës kishin udhëtuar drejt shtigjeve të jetës së tyre dhe s’i takoja askund. Kaluan edhe gjashtëmbëdhjetë vjet pas luftës dhe këto kujtime të ëmbla dhe të trishta njëherit ishin lidhur në një shami të harresës dhe dukej se do të gjuheshin, por ashtu nuk ndodhi…
II
Këto ngjarje na i tregoi Shpresa Lushi nga Dushiku, fill pas rinjohjes, kur po pinim kafe tok të dyja familjet. Po të na vërente dikush me kujdes, ne do të dukeshim një spektakël i një kori që dinim vetëm të qeshnim. Ç’ harmoni diellore kishte dielli përvëlues dhe pushimi, kafeja dhe rinjohja me “të vdekurin” e gjallë!
Pikërisht tridhjetë e gjashtë vjet pas fillimit të punës në shkollë të mesme, unë, Sokol Vlashi, po i kaloja pushimet në plazhin e Durrësit bashkë me shoqen time Nerimanen dhe me vajzën dhe dhëndrin. Ishim vendosur në një apartament që kushëriri ynë, Rrem Vlashi, e kish marrë tri vjet rresht me qera. Në katin përdhes kishte një restorant ku ne ushqeheshim, ndërsa në oborr e kishim parkuar veturën. Çdo gjë ishte si më së miri.
Në një mesditë, unë dhe shoqja po pushonim në dhomë, pasi kishim ngrënë drakë, sepse ishte e vështirë për moshën tonë të përballohej ai diell përcëllues. Dhëndri dhe vajza po pinin kafe në verandë. Kur befas pranë tyre ish paraqitur një zonjë. Ishte rreth të pesëdhjetave, por e mbajtur mirë. Mbi të brendshme kish veshur një fustan blu e në dorën e majtë mbante një palë syze dielli. Të shoqin e kish lënë nën çadër duke fjetur dhe vetë ishte drejtuar te ata dhe jo rastësisht. E kish parë veturën me regjistrim 04 që e dinte se është targë nga Prizreni dhe i kish vënë dy duartë mbi profilin mbrojtës të aluminit që të mos rëndohej tërë pasha e trupit mbi këmbë, dhe i kish përshëndetur:
-Mirëdita, çift i lumtur!
-Mirëdita !-ia kishin kthyer këta.
-Ju jeni nga Prizreni, si po e kuptoj unë nga regjistrimi i veturës dhe më falni se po ju shqetësoj në këtë kohë pushimi.
-Jo, zonjë, dashamirët nuk na shqetësojnë kurrë, po urdhëroni çka mund t’ju ndihmojmë, apo urdhëroni për një kafe…i kishin thënë prapë këta.
-Këtë herë jo, kish thënë ajo, vetëm desha t’ju pyes a jeni prizrenas apo të ardhur atje dhe a njihni shumë qytetarë në Prizren.
-Kemi ardhur në Prizren para dyzet vjetësh, thot babai, dhe kuptohet njohim shumëkë atje, - ish përgjigjur vajza.
-Në kohë të luftës më erdhi lajmi i trishtë se e kishin vrarë në Prizren profesorin Sokol Vlashin që para tridhjetë e gjashtë vjetësh, në shkollë të mesme, unë e kisha kujdestar klase dhe dhe prind të dytë. Nuk e di a e keni njohur, a ka lënë trashëgimtarë. Kam një det kujtimesh për të.
Vajza dhe dhëndri e kishin shikuar befas njëri tjetrin… e pastaj dhe zonjën dhe kishin mbetur gojëhapur. Nga erdhi kjo ? Ç’thoshte zonja ? Dhe për kë, për babain e saj. Vajza ish ndier më keq kur ish përmendur vdekja. Ndërsa dhëndri më me guxim i ish përgjigjur:
-Zonjë, vetëm në qoftë ndonjë tjetër person me të njejtin emër dhe mbiemër, se një Sokol Vlashi, profesor në pension, që ka punuar atëherë në gjimnaz është gjallë dhe do ta shohësh pas dhjetë minutash.
-Është gjallë!? A është e mundur, o Zot i madh ! Ju ma dhuruat botën dhe më ndezët në një delir hyjnor.
Kaq tha zonja dhe eci me hapa prapthi duke shikuar turbull si po të ishte takuar me të vdekurin që paraqet enigmë. Tash kësaj zonje nuk po i pëlqente profesori as i gjallë, se në mendjen e saj ish pjekur një kujtim i përmortshëm; as i vdekur se ku të jetë ai fat për ta parë të gjallë. Kish thënë në maje gjuhe se do të shkonte te çadra dhe kur të vijë do ta shikonte a është ai apo jo.
Pas largimit të saj, në verandë shkoi dhe ime shoqe. Ajo e mori një shportë me dy peshqira, disa fruta dhe dy shishe ujë. Mbeta vetëm unë që ende s’e kisha pirë kafen, po e gjerbja gllënjkën e fundit dhe duhej ta mbyllja derën. Tavolina ku rrinin ata ishte e qetë. Vetëm shoqja herë pas here mundohej ta aktivizonte bisedën duke ndërruar temën, por assesi të ndodhte kjo . Vajza dhe dhëndri, më vonë e kuptova, ishin marrë vesh që ngjarjet të rridhnin natyrshëm dhe nuk na treguan asgjë. Vëreja që herëpashere vërenin në çadrën që ndodhej dy rreshta larg nesh, andej kah deti. Atje zonja kish rënë përmbys, herë e ngrinte kokën dhe shikonte për të kërkuar në tejkohësi një imazh të turbullt, dhe herë e ulte dhe i mbyllte sytë, kur i lidhte tiparet e fytyrës sime të dikurshme me të tashmën. Atëherë kur e ndjeu vetën të sigurtë që të mos e mposhtnin emocionat dhe gjeti diçka të ruajtur në reliefin tim të pleqërisë, i veshi një palë gjinse dhe një bluzë dhe erdhi drejt nesh. U ndal përballë meje me një qëndrim të brishtë dhe paksa e humbur m’u drejtua:
-Mirëdita zotëri ! Jeni ju Sokol Vlashi nga Prizreni, profesor që keni punuar qysh në vitet e tetëdhjeta në gjimnazin e Prizrenit, atëherë kur unë isha nxënëse?
- Po, zonjë, unë kam punuar ato vite në gjimnaz dhe jam vetë Sokol Vlashi. Por ju nuk po ju njoh. Ajo kohë ka plot tridhjetë e gjashtë vjet.
-Po thua se s’më njeh mua !?
Këtë herë zonja e ngriti zërin, u bë më e sigurtë, u hap në fytyrë si dielli kur i arratis retë. Kujtova atëherë atë zë femre të ulët, një alt depërtues që shponte drejt qiellit dhe i thashë:
-E keni mbiemrin Lushi? Emri s’po më kujtohet. Kujtoj se si maturante këndoje hareshëm. Ju, zonjë, keni ndryshuar shumë si një çupëlinë që erdhët në gjimnaz dhe shkuat prej andej një zonjushë për të qenë. Ndërsa unë jam mbajtur në mënd nga ju, se profesori është në fokus të nxënësve gjatë tërë kohës.
- Po, po, unë quhem Shpresa Lushi dhe jam nga Dushiku i Klinës.
S’kishte asnjë dyshim, identiteti ynë ishte vërtetuar. Zonja m’i hodhi dy duartë rreth qafës, më shtrëngoi si të ishte vajza ime dhe në ngrohtësinë e përqafimit përmbysi gjithëçka rreth dyshimit se isha i vdekur. Vetëm shoqja ime mbeti pa fjalë, si e nemitur dhe vlonte si valët e detit që rrahnin bregun e plazhit atë pasdite. Këtë ndoshta me qëllim e kishin heshtur vajza dhe dhëndri që nuk i kishin treguar asgjë.
-Të dija të vdekur, profesor, nga një dezinformatë në kohë të luftës. Ajo më përcolli deri sot dhe sot unë ju shqetësova juve, por vetë tash jam e qetë, se ju takova, fal Zotit, shëndosh e mirë.
Këto fjalë shoqen time e larguan nga një vorbull xhelozie për ta ngarkuar me një kureshtje fëmije: prej nga e dinte kjo burrin e saj të vdekur. Por zonja i zgjidhi të gjitha, i mori ngryk radhazi të tre, u ul në mes nesh për ta pritur dhe burrin që të vinte dhe, duke pirë kafe, tregoi gjithçka rishtas prej kohës kur kish ardhur në gjimnaz e deri atë ditë. Të gjitha këto, Sokol Vlashi, shok studimesh, na i tregoi, tepër i mallëngjyer, një ditë vjeshte në Sheshin e Shatërvanit, kur po evokonim 50-vjetorin e kryerjes së maturës në Normalen e Prizrenit..
