Në luftërat e përgjaksshme në ish-Jugosllavi, hise të madhe në luftime kishin edhe njësitet paraushtarake. E historianja kroate, Iva Vukushiq, që ligjëron në Universitetin e Utrechtit në Holandë, ua ka dedikuar këtyre formacioneve punimin e saj të doktoraturës, i cili në formë libri do të botohet në vjeshtë nga shtëpia e njohur botuese britanike “Routledge”
Libri vlerësohet të jetë i pari që sjell analizë gjithëpërfshirëse për lindjen, natyrën dhe veprimtarinë e njësiteve paramilitare serbe. Ndërsa studiuesja ka përdorur material nga arkivi i Tribunalit të Hagës prej ku kishte raportuar si gazetare dhe nga Prokuroria Speciale për krimet e luftës e Bosnjës dhe Hercegovinës, ku kishte punuar për 3 vjet.
Disa detaje nga libri i ka shpalosur në një intervistë për portalin kroat, Index.hr.
Çka janë formacionet paraushtarake, çka ështe paraushtria? A ekziston ndonjë përkufizim unik?
Librin e filloj pikërisht me diskutimin për këtë temë. Duhet të dihet se nuk ekziston një koncenzus se çfarë do të thotë fjala “paraushtri”. Arsye për këtë është se njerëzit që i studiojnë paraushtritë e ndryshme punojnë në rrethana të ndryshme, që nga Kolumbia, nëpër ish-Jugosllavi deri në Ukrainë, Siri, Libi, etj. Në të gjitha këto vende të ndryshme, janë rrethanat e ndryshme sociale ato që nxisin, thënë kushtimisht, lindjen ose krijimin e njësiteve të parregullta të llojeve të ndryshme.
UNë paraushtritë e kam përkufizuar për rastin tim, andaj më duhet të theksoj se ky përkufizim nuk mund të zbatohet, për shembull, në Libi. PAraushtritë i përkufizojë si grupe njerëzish që janë të armatosur, të organizuar – ekziston njëfarë hierarkie, structure – që bë momentin e krijimit nuk kanë qenë pjesë strukturave të rregullta ushtarake apo policore. Karakteristikë e rëndësishme është edhe se janë të njohur për të tjerët, qoftë nëpërmjet emrit, apo ndonjë simboli, si edhe kanë njëfarë lloji të motivimit politik, që është i domosdoshëm sepse me diçka të tillë dallojnë nga diçka që do ta quanim organizatë kriminale. Këto janë elementet që i konsideroj të rëndësishme për përkufizimin e paraushtrisë .
Cilat janë njësitet kryesore paraushtarake serbe që kanë vepruar në Kroaci në fillimin e viteve të 90-ta?
Për ish-Jugosllavinë ka mjaftë literaturë të shkruar, por në atë të gjitha paraushtritë trajtohen bashkë. Në librin tim e theksoj se midis tyre ka shumë dallime të rëndësishme. i kemi njësitët e profesionalizuara, që janë ato të cilat me të drejtë janë cilësuar si të lidhura me regjimin e Millosheviqit dhe me MUP- in dhe Sigurimin Shtetëror (DB), si dhe lloji i dytë, ato të joprofesionalizuara. Shembull i mirë këtij llojit të dytë janë “Sheshelët”.
Idetë e para për formimin e njësiteve paraushtarake u shfaqën qysh në vitin 1990, ndërsa hapat e parë të rëndësishëm në kuptimin e organizimit u panë në pranverën e vitit 1991. Fillet lidhen me DB-në dhe pjesët e aparatit shterëror i cili edhe ashtu punon në hije dhe që ka lidhje me krimin e organizuar. Këto lidhje mobilizohen për t’u mbledhur njerëzit të cilët mund ta fuqizojnë detyrën e ndryshimit të kufijve, por që nuk janë drejtpërdrejt të lidhur me regjimin e Millosheviqit. Në të vërtetë, APJ nuk është rreshtuar menjëherë njëzëshëm në krah të planit të Millosheviqit. Në radhët e saj kishte plotë njerëz të cilët iu bashkuan këtij projekti pa ndonjë entuziazëm. Kësisoj, Millosheviqit i nevojitej një forcë e armatosur në të cilën do të mund të llogariste dhe ta drejtonte përjashta kanaleve zyrtare. i gjithë ky rrëfim me paraushtritë serbe mori formë tek më 1992.
Si ndodhi që këta njerëz u bënë pjesë të paraushtrive?
Plotë kësi njerëzish vijnë nga klubet sportive dhe qarqet e tilla shoqërore, nga vendet ku mblidhen të rinjtë për të cilët ndonjë lloje dhune nuk është i panjohur. Shumëkush ka dëgjuar për lidhjet e Arkanit me tifozët “Delijet”. Pra, këta janë djelmosha që janë të shëndetshëm, të kuruar, të cilët i shpërlanë nacionalizimi, gjë që është edhe pasojë e propagandës dhe gjithë asaj çmendurie në të cilën kemi jetuar atëbotë. Një pjesë e tyre megjithatë vjen nëpërmjet DB-së, ose janë të punësuar aty ose kanë lidhje me të. Ka aty edhe njerëz nga rrethe të krimit të organizuar. Plotë njerëz vijnë në paraushtru nëpërmjet lidhjeve ekzistuese shoqërore, duke iu bashkuar këtyre njësiteve meqë e kanë vëllanë në to, ndonjë shok nga lagja apo shkolla. Një hise të madhe në këtë rast e ka edhe një concept i caktuar i burrërisë, mbrojtjes së familjes dhe popullit.
Paraushtritë serbe kanë kryer një sërë krimesh. Si erdhi deri te to? A është nënkuptuar paraprakisht se do të kryenin krime, apo gjëra do të përshkallëzoheshin në terren?
Edhe njëra, edhe tjetra. Këta të gjithë kanë qenë vullnetarë, por jo të gjithë pjesëtarët e paraushtrive kanë qenë kriminelë, përdhunues dhe vrasës. NJë pjesë e madhe e krimeve në luftrat e viteve të 1990-ta i kanë kryer njësitet e rregullta ushtarake dhe policore. Srebrenica ëstë shembulli tipik, meqë atë krim e organizuan oficerët e Ushtrisë së Republikës Serbe të cilët janë me siguri dhe me punë inteligjence. Paraushtritë, në këtë rast mendoj në Shkorpionët famkeqë, janë përfshirë gjithsesi, por pjesën më të madhe të krimeve të krimeve i kanë bërë pjesëtarët e ushtrisë së rregullt.
Në formacionet paraushtarake gjithmonë ka pasur njerëz që iu janë bashkangjitur me qëllimin e kryerjes së krimeve. Disa të tjerë, i tërheqë atmosfera. Duhet ta marrim me mend situatën kur dikush ëstë pjesë e njësitit paraushtarak. Aty zotëron një varësi e madhe ndaj bashkëluftëtarëve. Nëse ata nisen për ndonjë detyrë, ndërsa ti nuk dëshiron të veprosh njëjtë, menjëherë fillon presioni. Të thërrasin zuskë, homoseksual, etj. Refuzimi i bashkëveprimit në krime përcillet me pasoja tek rrethi i refuzuesit. Ka pasur megjithatë njerëz që nuk kanë dashur të marrin pjesë në krime. Shembull i tillë është Goran Stopariq, cili ka dëshmuar disa herë në Hagë. Ai ishte pjesë e “Shkorpionëve” dhe kishte kuptuar se në cilin drejtim po shkonin gjërat, andaj kishte vendosur të largohej.
Tashmë e përmendët, Zheljo Razhnatoviqin – Arkanin. Nuk ka paraushtarak më të njohur dhe më famkeq nga vitet e 1990-ta se ai. A është rrëfimi për të mit, apo ai vërtetë kishte fuqi të madhe politike? Apo e tëra ishte një shfaqje për medie?
Për Arkanin ekzistojnë mite, për shkak se rrëfimi i tij është tokë pjellore për rritjen e miteve. Arkani fillimisht ishte një sipërmarrës i suksesshëm, i tillë cfarë në gjuhën angleze quhet ‘enterpreneur’. Por, ai ishte një kriminel i imtë, që kishte grabitur nëpër Evropë, andaj në vitet e 1980-ta e kishte angazhuar UDBA Jugosllave për të kryer punë të ndryshme të ndyta.
Më pas e kishte angazhuar DB-ja për ta marrë kontrollin mbi tifozët e Crvena Zvezdës, Delijet. Qëllimi ishte që ata të angazhohen në shërbim të regjimit të Millosheviq, e jo opozitës, për shembull, Vuk Drashkoviqit, i cili atëbotë shfaqej mbi platformën nacionaliste. Arkani ishte pjesë e aparatit të DB-s. Nuk ka qenë një sjellës i rëndësishëm vendimeve, por ishte zbatues i rëndësishëm i vendimeve, gjë që shpaguhej mirë gjate viteve të 1990-ta. Merrej me gjëra të ndryshme, kontrabandonte drurë, verë, grabiste, etj. Në fundin e viteve të 1990-ta, ai ishe më simpatiku i krimit të organizuar në Serbi, por edhe në gjithë rajonin.
Arkani ishte arrestuar në Kroaci. Çfarë kishte ndodhur?
Ishte arrestuar në qytezën Dvor. Ndodhi kah fundi i vitit 1990, kur u arrestua në makinën me plotë armë që po i bartte në drejtimin e Kninit. Ishte për një kohë në Remetinc, dhe më pas u lirua. Ka shumë spekulime lidhur me këtë rast. Përmendet dhe një lloj këmbimi i armëve, mirëpo nuk guxoj të hamendësojë më shumë, sepse nuk kam mjaftë informacione se kush vendosi që ai të lirohet.
Në Bosnjë dhe Hercegovinë, po ndodhte konsolidimi i njësiteve paraushtarake. Çfarë do të thoshte kjo?
Në fillim të vitit 1992 gjërat stabilizohen në Kroaci, ndërsa fillojnë të zihen në Bosnjë. Në periudhën e pranverës dhe verës të atij viti, kur nisi procesi i spastrimit etnik, morën pjesë shumë paraushtri. Një pjesë e tyre janë njësite që tashmë kanë vepruar në Kroaci, janë këta “Arkanovasit” dhe “Beretat e kuqe”, epitete këto kyqe për shumë paraushtri të lidhure me DB-në, “Sheshelët”, etj.
Por, në Bosnjë shumë paraushtri krijohen lokalisht, si puna e Vishegradit, Zvornikut, etj. Ato lindin përmes SDS-së locale dhe shtabeve të tyre të krizës. Kjo është periudhë në të cilën forcat e serbëve të Bosnjës e marrin një pjesë të madhe të territorit të BeH. Ratko Mladiq më 12 maj 1992, u bë komandant i Ushtrisë së Republikës Serbe, e cila në këtë mënyrë formalist u nda nga APJ, ani se të gjitha materialet, njerëzit dhe paratë i marrin edhe më tek nga APJ, përkatësisht nga Beogradi. Spastrimi etnik është në vrullin më të madh. Ndodhin përdhunimet masovike, dëbimet dhe hapjet e llogoreve. Paraushtritë janë pjesë e gjithë kësaj. Mirëpo, kur përfundoi vala e parë e krimeve, Mladiq dhe të tjerët e kuptuan se shteti nuk mund të ndërtohet në kaos. Mladiq ishte officer i vjetër i APJ-së, dhe e dinte se nuk mund të luftohej pa një vijë të qartë të komandimit. Në ata muaj, ai do të luftonte për vendosjen e kontrollit mbi territorin që e kishin marrë serbët e Bosnjës, dhe këtë në masë të madhe e arrin kah fundi i verës së vitit 1992. Përjashtim bënin njësitet e afërta me DB, Arkanin dhe Beretat e Kuqe, të cilat gjatë gjithë luftës kishin mbetur pjesërisht autonome. Ka pasur edhe raste kur paraushtarakët e Arkanit u kishin dhënë dajak oficerëve të Ushtrisë së Republikës Serbe.
Në libër e përmendni dhunën ekspresive dhe instrumetale të njësiteve paraushtarake. Për çfarë bëhet fjalë?
Kam dashur që në libër të fus një rregull Brenda kësaj bote. Mua më është dukur se të gjitha këto njësi nuk janë të njëjta. Më ka interesuar, për shembull, se çka bëjnë paraushtarakët e Arkanit kur hyjnë në një qytet. Njerëzit thonë se kanë bërë krime. Po, por ndaj kujt kanë bërë krime? Pse? Si? i kam krahasuar më pas me njësitin paraushtarak “Grerëzat e verdha” që vepronin në Bosnjën Lindore. “Grerëzat e verdha”, ishin torturues, autor të krimeve më të jashtëzakonshme. “Arkanasit” do të të qëllonin në kokë dhe do të vazhdonin rrugën.
Ata nuk kanë kohë e as që mendojnë të merren me torturime. Nuk do t’i shkulnin thithkat, t’I vizatonin katër S-ja në ballë, apo t’I detyrojnë baballarët që t’I keqtrajtojnë seksualisht bijtë e tyre. Dhuna ekspresive nënkupton që dikush bën shfaqje, ndërsa dhuna instrumentale nënkupton se dhuna nuk ëhstë motiv, por vetëm si mjet për aritjen e qëllimit, për shembull, pushtimit të një qyteti. Kjo nënkupton se duhet arrestuar ose vrarë kryetarin e qytetit, intelektulët e qytetit duhet mbyllur në llogore, ndërsa disa njerëz duhet dëbuar. Kështu bëjnë njësitet paraushtarake më profesionale si “Arkanasit” dhe “Beretat e kuqe”.
Ata udhëtojnë nga qyteti në qytet dhe nuk i njohin personalisht njerëzit me të cilët kanë të bëjnë. Njësitë joprofesionale, si Sheshelët dhe Grerëzat e Verdha, janë shpesh lokale në aktivitetet e tyre. Ata i njohin njerëzit ndaj të cilëve po kryejnë krime. Ata do të përdhunojnë një vajzë që nuk donte të kishte lidhje me ta në gjimnaz, do të rrahin pa ndjenja profesorin që i ngeli në matematikë, do të lajnë hesapet personale dhe do të organizojnë më shpesh dhunën shprehëse. Në stilin e torturimit të njerëzve në mes të ditës në sheshin e qytetit, për ta parë të gjithë. Milan Lukiq dogji dy shtëpi plot me civilë në Vishegrad dhe një njësi e lidhur me Shesheljevcit ecte në rrugë në “Ilijash” me koka të prera. Beretat e Kuqe e konsideronin veten si më të mirë se kaq.
Menduan se Sheshelët ishin llum?
Po. Për shembull, në Grerëzat e Verdha kishte shumë pijanec. Beretat e Kuqe nuk lejoheshin të pinin kaq shumë alkool. Këta ishin të rinj që mund të vraponin, të gjuanin, të ngjiteshin në litar. Sheshelët ishin kryesisht njerëz të moshës së mesme, ishin të trashë dhe të dehur. Nëse do të donin të bashkoheshin me Beretat e Kuqe, do të qeshnin. Arrita në përfundimin se mënyra se si u krijuan disa njësi paraushtarake dhe me kë ishin të lidhur ishin kyçe në mënyrën se si ata trajtonin civilët.
Të ndalemi pak më gjatë te dhuna shprehëse. Nëse është një shfaqje, për kë është ajo?
Në Vishegrad, vrasjet ndodhën në ura në mes të ditës, dhe meqë Vishegradi është në kodra, i gjithë qyteti mund të shihte në të vërtetë se çfarë po ndodhte. Është një mesazh për të gjithë të tjerët që të shkojnë, sepse nëse qëndrojnë, kjo është ajo që i pret. Grerëzat e Verdha vepronin në zonën e Zvornikut, ata kishin një bazë në qytetin e Çelopekut, ku realisht kishte një sallë me një skenë. Ata sollën njerëz në atë skenë, i torturuan dhe i sulmuan seksualisht vetëm me qëllim që të vëzhgoheshin gjatë kohës që e bënin atë. Qëllimi i tyre nuk ishte vetëm të torturonin dhe vrisnin dikë, por që njerëzit që i mbijetonin nuk do të jenë më normalë, as nuk mund të kthehen më në atë vend. Beretat e kuqe dhe arkanasit nuk mendonin kështu, vranë me gjakftohtësi.
Le të bëjmë dallimin mes audiencës serbe dhe boshnjake në atë rast. Si reaguan serbët vendas ndaj kësaj? Për shkak se Grerëzat e Verdha janë gjoja forcat e tyre, ata i mbrojnë ato…
Jo të gjithë serbët ishin dakord me atë që po ndodhte. Një pjesë e dhunës u drejtua ndaj serbëve të cilët ndihmuan fqinjët e tyre ose dyshohej se e bënin atë. Ose ndaj serbëve që ishin të pasur sepse ajo grabitje e vazhdueshme në një moment doli krejtësisht jashtë kontrollit. Është interesante se MPB-ja e sapoformuar e serbëve të Bosnjës reagoi ndaj krimeve të paraushtarakëve vetëm kur ato krime ishin drejtuar kundër serbëve. Ekziston një dokumentacion domethënës për këtë në Hagë. Kroatët dhe boshnjakët nuk u përmendën fare, sikur të mos ekzistonin. Por kur ata filluan të ngacmojnë serbët më të dukshëm në nivel lokal, njësitë speciale të policisë u dërguan për të shpërndarë paraushtarakët.
Dhe çfarë do të thoshte ajo dhunë shprehëse për serbët vendas?
Lufta është një mundësi për të riorganizuar shoqërinë. Është shumë e dukshme se sa njerëz nga punët e nivelit më të ulët shoqëor – kamerierë, taksistë etj. – e kishin të sfhaqur dëshirën për t’u bërë udhëheqës në luftë. Në jetën civile, ata ndiheshin të ngacmuar, të poshtëruar dhe të lënduar dhe e përdorën luftën si një mundësi për t’u shprehur. Ata menduan në këtë mënyrë: “Ndoshta dje isha askushi, por tani kam një armë dhe jam dikush dhe duhet të më respektoni!” Luftërat e viteve 1990 ishin një mundësi e madhe për ngritjen shoqërore. Ne të gjithë e dimë atë.
Unë jam pak e mërzitur duke i dëgjuar të gjitha këto. Si i shikoni këta njerëz? A janë ata të këqij? Si i trajtoni të gjitha emocionalisht dhe moralisht?
Fillova të ndjek krimet e luftës si gazetare e re në Radio 101 në fillim të shekullit. Më pas fillova të punoj në Sarajevë në Prokurorinë e Bosnje-Hercegovinës si analiste dhe hulumtuese për rastet e krimeve të luftës dhe në vitet e para e kam përjetuar të tërën shumë. Nuk mund të flija për shkak të gjërave që pashë.
Në një moment trupi im filloi të mbrohej kundër tij dhe krijoi një mur të caktuar kundër tij. Mendoj se kjo u ndodh edhe mjekëve, nuk mund të operosh dikë nëse vazhdimisht të vjen mundim nga gjaku dhe mishi ose nëse je vazhdimisht i trishtuar sepse dikush është i sëmurë. Si historiane, nuk do të mund të merresha shkencërisht me këtë temë nëse ende më prek çdo ditë. Nuk mund ta bëj veten të qaj çdo ditë kur shkruaj për të. Është e nevojshme të krijohet një boshllëk për trajtimin shkencor me të. Në të njëjtën kohë, e kam të qartë se merrem me atë temë sepse më intereson. Më dhemb që kjo na ka ndodhur të gjithëve bashkë, dua të di si kemi përfunduar këtu ku jemi.
Dhe pjesa morale?
Ka lloj-lloj njerëzish që iu bashkuan njësive paraushtarake. Ka edhe nga ata që me të vërtetë menduan se do të mbronin serbët e rrezikuar dhe që pas gjithçkaje u kthyen në shtëpi relativisht të pastër. Ka njerëz që kanë qenë sadistë, përdhunues, vrasës. Shumë prej tyre janë edhe sot mes nesh, i takojmë nëpër kafene, në rrugë. Unë shpesh iu them studentëve të mi në Holandë se nuk dinë si të reagojnë në ato situata. Për shembull, janë pesë të rinj në fshat, katër shkojnë në njësinë paraushtarake. Është shumë e vështirë të jesh i pesti që nuk do të shkojë. Presioni I rrethit ka një ndikim të madh tek të rinjtë. Është e vështirë t’i rezistosh një presioni të tillë. Nuk mendoj se asnjëri prej nesh di si të sillet derisa të ndodhemi në atë situatë. Prandaj nuk më pëlqen të them se të gjithë ishin të këqij, nuk dua të bëj një vlerësim kolektiv të atij lloji.
A ka ndonjë shembull të anëtarëve të njësive paraushtarake që janë penduar sinqerisht?
Besoj se shumë njerëz në Bosnje dhe Hercegovinë do të zemërohen për shkak të këtij shembulli, por dua të përmend Drazhen Erdemoviqin. Ai ishte në një njësi speciale të VRS-ës, pra jo një paraushtarak në kuptimin klasik. Ai vetë erdhi për të dëshmuar në Hagë dhe pranoi fajin e tij për vrasjet në fermën e Branjevës, ku u ekzekutuan civilë të shumtë nga Srebrenica në korrik 1995. Ai u dënua me një dënim relativisht të shkurtër dhe kjo ishte shkaku i zemërimit të madh në mesin e shumë të mbijetuarve .
Po të rrinte në shtëpi dhe të heshtte, dyshoj se do të kishte ardhur dikush ta arrestonte dhe ta gjykonte, të paktën jo për dhjetë vjet. Ai vetë dëshmoi për shumë gjëra që nuk diheshin. Sot, Erdemoviq jeton si dëshmitar i mbrojtur diku në veri të Evropës, por ai gjithmonë vjen për të dëshmuar në Hagë për të ndihmuar në dënimin e njerëzve që ishin mbi të në hierarki. Më duket se ai ishte penduar sinqerisht. Dhe ai vrau me urdhër të eprorëve të tij, nëse nuk gaboj, sipas vlerësimit të tij, njëqind veta. Janë të rrallë ata, shumica e njerëzve i përmbahen të njëjtës logjikë dhe justifikim që krijuan gjatë luftës dhe nuk do të pendohen.
Dhe këtë e ndihmojnë rrëfimet zyrtare, të cilat vazhdojnë të glorifikojnë kriminelët e luftës.
Po. Gjithashtu, pasi dëshmojnë për krime nga ana e tyre, këta persona shpesh duhet të kthehen në vendbanimin e tyre. Ata janë krejtësisht të përjashtuar nga shoqëria, fëmijët e tyre do t’ia në shkollë. Nuk është e lehtë të dalësh publikisht dhe të thuash se çfarë ke bërë dhe me kë. Kur dëshmon kundër shokëve të tu, ekspozohesh ndaj kritikave se je tradhtar dhe kjo është e vështirë të durohet.
Së fundi, më duhet të pyes për njësitë paraushtarake kroate…
Kjo është një pyetje e justifikuar. Unë jam nga Kroacia, nga Zagrebi dhe jam duke shkruar një libër për njësitë paramilitare serbe. Për mua është shumë e rëndësishme që puna ime shkencore të mos përdoret për qëllime nacionaliste. Unë nuk deklarohem si kroate, por si qytetare e Republikës së Kroacisë. Ndërkohë u bëra shtetase e Mbretërisë së Holandës, fatkeqësisht jo e Republikës së Holandës. Në këtë rast, unë veproj si historiane që merret me Tribunalin e Hagës.
Zgjodha si temë paraushtarakët serbë për disa arsye. Së pari, ata ishin më të shumtë në numër. Dhe ata u përfshinë në tre luftëra – Kroaci, Bosnjë e Hercegovinë dhe Kosovë – në dhjetë vjet. Është një temë shumë e pasur nga pikëpamja shkencore. Do të doja që kolegët e mi të përdorin arkivat e Hagës dhe të fillojnë të shkruajnë për njësitë paraushtarake që luftuan në anën e Republikës së Kroacisë, në anën e qeverisë boshnjake, etj. Ndoshta do të merrem edhe me të në të ardhmen, më intereson veçanërisht aktiviteteti i (Këshillit Kroat të Mbrojtjes) HVO-së në Bosnje-Hercegovinë. Libri im për paramilitarët serbë nuk do të thotë se nuk ka pasur dukuri të ngjashme në anët e tjera të konfliktit.
Si i trajton Kroacia paraushtarakët dhe krimet e saj?
Është e qartë se të gjitha palët janë ende duke lna shfaqur filmin e tyre dhe se nuk ka ndonjë dëshirë të madhe për përballje. Në Kroaci ajo luftë quhet Lufta e Atdheut, ndërsa në libër unë e quaj luftë në Kroaci. Atdheu është një kategori emocionale dhe unë si shkencëtare nuk dua të operoj në terma të tillë. Ka shumë pak vullnet për t’u përballur me të gjitha këto në Kroaci. Do të doja të shihja një bisedë më të sinqertë nga të gjitha anët për atë që po ndodhte dhe çfarë po bënin njerëzit.
Ajo që më mërzit më shumë është se nga unë pritet që të gënjej në emër të rrëfimeve zyrtare, e cila edhe në vetvete është plot gënjeshtra. Pra, jo vetëm që rrëfimi zyrtar është i rremë, por pritet që njerëzit të gënjejnë në emër të asaj gënjeshtre zyrtare.
Shtetet janë si njerëzit në një farë mënyre. Askujt nuk i pëlqen të shikohet në pasqyrë dhe të thotë se është mashtrues, se është gënjeshtar. Të gjithë do të thonë se janë shok, bashkëshort, kolegë të mirë, kurse këndej vjedh e gënjen. Në këtë kuptim, më ngushëllon dhe më dëshpëron fakti që askush në botë nuk është shumë më i mirë se ne. Këtu është një shembull i SHBA-së. Ata kishin një luftë civile 160 vjet më parë. Edhe sot nuk mund të bien dakord se për çfarë ishte ajo luftë.
Për shkak të skllavërisë.
Kështu do të thonë njerëzit nga veriu apo demokratët, për ta thjeshtuar. Pjesa më e madhe e SHBA-së Jugore dhe Amerika konservatore do të thonë se ishte një luftë për të drejtat dhe sovranitetin e shteteve. Edhe pse udhëheqësit e Jugut shkruanin qartë për të shkuar në luftë, sepse veriorët nuk i linin të mbanin skllevër. Në këtë kuptim, ne në këto zona nuk jemi as shumë më keq dhe as shumë më mirë.
