Moikom Zeqom emër shumë i njohur në letrat shqipe. Veprimtaria e tij është e shtrirë në shumë zhanre të letërsisë, po ashtu edhe në shkencë. Ka shkruar libra në poezi, prozë, eseistikë; studime etj. Është krijues dimensional e me interesa të gjera. Deri tash ka botuar mbi 60 libra me poezi,prozë, studime arkeologjike, për historinë e artit, si dhe të një numri skenarësh për filma kinematografike e televizivë me karakter arkeologjik dhe kulturor. Ka marrë disa herë çmime të para për librat e tij. Krijime të Moikom Zeqos janë përkthyer në shumë gjuhë të huaja, si në anglisht, frëngjisht, greqisht, italisht, serbokroatisht, bullgarisht, rumanisht, polonisht, danisht, esperanto, gjermanisht si dhe në gjuhën tonë.
Është autor i tre ekspozitave vetjake në pikturë. Ka përfaqësuar Shqipërinë në Konferenca Shkencore Ndërkombëtare me dhjetëra herë dhe është vlerësuar nga personalitete të larta të kulturës shqiptare dhe të huaj.
Moikom Zeqo është sot një nga personalitetet e njohura të kulturës sonë kombëtare. Veprat e tij dallohen për një stil lakonik, të ngjeshur dhe eruditë dhe mbahet si prietar i post-modernizmit në letrat shqipe.
Një libër që ka zgjuar kureshtjen e lexuesve të shumë, po ashtu edhe të kritikës letrare, që ka botuar kohë më parë shkrimtari dhe studiuesi Zeqo, mban titullin “LASGUSHI I PANJOHUR”, (Sprovë për një lexim të ri), që i dedikohet poetit dhe lirikut më të shquar të letërsisë shqipe të të gjitha kohërave, Lasgush Pogradecit.
Kush më mirë lajtmotivin e këtij libri studimor për Lasgush Poradecin nuk mund ta prezantojë se sa vetë autori i këtij libri Moikom Zeqo, i cili hedhjes dritë mbi këtë figurë shumëdimensionale, i është qasur me vullnetin dhe përkushtimin më të madh, duke pasur parasysh edhe vetë faktin se për këtë poet të lartësive poetike, asnjëherë nuk mund të thuhen të gjitha.
Lasgushi i Panjohur nuk është se bëhet në mënyrë përfundimtare i Njohur
Dyuke vlerësuar figurën dimensionale të poetit dhe lirikut më të shquar të letërsisë shqipe, studiuesi i jetës dhe veprës së këtij kolosi të poezisë shqipe, M. Zeqo, shprehet se “Lasgush Poradeci është dhe mbetet një nga lirikët më të mëdhenj shqiptarë të të gjitha kohërave. Ai është Poet i lartësive dhe i thellësirave të Atdheut të tij Poetik, që nuk është gjë tjetër, veçse sublimimi i Atdheut të tij gjeografik, historik, që është Shqipëria. Poetika lasgushiane përbëhet nga letër-kredencialet e kombit të tij. Të gjitha përsiatjet tona, as nuk e ndriçojnë më tepër, por as nuk e mjegullojnë terrshëm figurën e Poetit. Lasgushi, metaforikisht është i Plagosuri i Madh nga Dashuria. Nuk mund të ketë një Post Scriptum Epilog për Lasgushin. Lasgushi i Panjohur nuk është se bëhet në mënyrë përfundimtare i Njohur. Kjo ka të bëjë në me pakufishmërinë e simimotikës letrare, madje edhe me ambiguitetin e atributeve të saj. Vepra e tij poetike është njëkohësisht e mbyllur në strukturën drejtshkrimore, e mbyllur në caqet përfundimtare të tekstit, por njëkohësisht është e hapur pafundësisht. Botimi i këtij libri mbështetet mbi materialet krejtësisht të panjohura më parë, që lidhen me krijimtarinë e Lasgushit, por sidomos si risi është optika e një rikonceptimi të vlerësimeve më adekuate të Poetikës Lasgushiane. Poeti është simantizuar si Gjeniu i Anijes, por kryemetafora e tij është Nositi, d.m.th. Pelikani, shpend heraldik i legjendës së Vetësakrifikimit, që u jep si ushqim zogjve të tij të uritur mishin etrupit të vet. Dhe përfytyrimi tjetër i Përjetshëm i Poetit është qiellorsisht fluturimi i fundit i shtërgut. Liqeni është sarkofagu i tij i kristaltë, por shpirti i tij është përherë kozmoz”, shprehet studiuesi M. Zeqo.
Kjo vepër, kushtuar 30- vjetorit te vdekjes se Lasgushit, dëshmon për një angazhim dhe guxim të madh për të shkruar dhe medituar mbi një nga figurat madhore të letërsisë sonë, të cilin kritika letrare si në Shqipëri, po ashtu edhe në Kosovë dhe kudo tjetër, Lasgush Poradecin e kanë cilësuar njëri nga talentet më madhore të poezisë, një personalitet i rrallë i kulturës sonë kombëtare
Në jetë, sa herë kujtojmë apo shkruajmë më personalitetin më të shquar të vargut poetik të letërsisë shqipe, Lasgush Poradecit, gjithherë, si vegim drite na përfytyrohet figura e të qenit të tij, e të rilindurit të tij, bashkë me veprat që ka lënë pas dhe që i njohin lexuesit, por edhe shumë të tjera që akoma nuk kanë pasur fatin të ndriçohen, mirëpo ndodhën në minierën e arkivave të tij.
Me qëllim që edhe sa do pak më shumë për të hedhur dritë mbi këtë figurë të ndritur të letërsisë, artit dhe kulturës sonë, shkrimtari dhe studiuesi i shquar, Moikom Zeqo, ka shkruar këtë libër, të cilin sot e kanë në duar lexuesit, njohësit dhe studiuesit të letërsisë letrare, kryesisht kritika letrare, të cilëve është ofruar mundësia ta lexojnë dhe studiojnë.
Këtë libër, autori Zeqo, i kushton kujtimit të Nafije Mema Gushos, gruas së Lasgushit dhe dy vajzave të tij, Kostandinës dhe Marias.
Libri është i ndarë në disa pjesë konceptuale që ndërtojnë një strukturë unikale të këtij libri: Pjesa e parë, “Midis Stillës së historisë dhe karidbës së ëndrrës”; Pjesa e dytë, “Aventura misterioze e jetës”; Pjesa e tretë, “Miti i binjakëve”; Pjesa e katërt, “Luçiferri i përmbysur”; Pjesa e pestë, “Pelikani i vetësakrifikuar me gjak njeriu”; Pjesa e gjashtë, “Poemologjia “; Pjesa e shtatë, Kaleidoskopii universit”; Pjesa e tetë, “Përkthyesi, karrocieri i qytetërimeve”; Pjesa e nëntë, “Vorbulli i letrave”, Pjesa e dhjetë, “1999, 100-vjetori i lindjes së Lasgushit”; Pjesa e njëmbëdhjetë, “Post scriptum pa epilog”; Pjesa e njëmbëdhjetë, “ “Apendix:”Lista pesshme e një biblioteke”, dhe pjesa e fundit, “Nga albumi”.
Në pjesën e parë, “Midis Skillës së historisë dhe karidbës së ëndrrës”, autori Zeqo, shkruan sikur një fjalë paraprake, përmes së cilës shkruan për figurën, vlerat dhe duke shpalosur kujtime të shumta nga momenti kur ai njihet me Poetin, deri në fundin e jetës së tij.
Është një fakt i qëndrueshëm që të shkruash për një poet me vlera kaq kulminant dhe me dimensione të pakrahasueshme, sa është privilegj, po aq është edhe përgjegjësi. Me këtë konstatim sikur pajtohet edhe studiuesi Zeqo, i cili edhe vetë e pranon se të gërmosh dhe hulumtosh botën letrare dhe poetike të Poetit (të cilin Zeqo nuk mund ta quajë me asnjëherë tjetër përpos të këtij –POETI), do të thotë të hulumtosh në një botë letrare pa limite, një botë të pafund frymëzimi dhe zbulimi të asaj çka ka krijuar dhe çfarë shpreh në botën e tij Poradeci.
Kështu, pra, duke folur për Poradecin, autori sikur e pranon që për POETIN asnjëherë nuk mund të thuhen të gjitha, asnjëherë artit të tij, poezisë së tij, botës poetike dhe artistike të tij nuk mund t’i vësh pikë! Dhe, me këtë konstatim lirisht mund të pajtohet çdonjëri që lexon këtë vepër monumentale të krijuesit Zeqo, i cili, pra si subjekt merr poetin e dimensioneve të jashtëzakonshme, pa vargut e tij cilit letërsia poetike shqipe me siguri se do të kishte qenë më e varfër.
Pra, kush më mirë do ta përshkruajë vlerat poetike dhe artistike, po ashtu edhe figurën e Poradecit se sa Zeqo, nuk besoj se do të ketë mundësi ndonjë studiues tjetër ë botës sonë studimore, profesionalizëm, me aq përgjegjësi dhe përkushtim, sa është vështirë të ta përshkruash brenda një studimi, aq më tepër lakonik.
Lasgush Poradeci për mua ka qenë një nga njerëzit më të çuditshëm që kam njohur, një nga shkrimtarët më interesant të të gjitha kohërave”
Një ndjenjë “privilegji”, studiuesi Zeqo, për t’iu qasur në mënyrë kaq të mprehtë dhe me një qasje kaq të hollë kësaj figure është se studiuesi Zeqo ka njohur POETIN dhe se një kohë të jetës ka kaluar bashkë, bashkë me të, me familjen e tij, miqtë e tij etj. Sprova e kësaj jete të përbashkët e Zeqos me POETIN i ka dhënë kuraje për punë kaq të ngulm, kualitative dhe frytdhënëse.
“Ndaj nuk gaboj aspak kur flas për Lasgushin e Panjohur.
E kam njohur për të gjallë Poetin. Kam biseduar me të. Kam njohur njerëzit e familjes së tij, shokët e tij që ishin gjithashtu personalitete të artit, të kulturës, por edhe të shkencës. Kam dëgjuar vlerësimet e tyre për Poetin. Krijohet kështu në përgjithësi një përshtypje universale, por që nuk mund të jetë në asnjë mënyrë një njohje absolute. Jam i sigurt që edhe librat e tjerë që do të shkruhen për Poetin nuk kanë për ta bërë atë të njohur përfundimisht. Por, gjithsesi, studimet janë reflektime dhe nga shekulli në shekull shpesh krijojnë mitizime për Poetin. Nganjëherë edhe mohimet eksleziastike, apo edhe rikoncentrime më të pranueshmeqë kanë dhënë sharmi shkencor, më ekuilibrues, më tipologjik.
Lasgush Poradeci për mua ka qenë një nga njerëzit më të çuditshëm që kam njohur, një nga shkrimtarët më interesant të të gjitha kohërave”, shprehet ndër të tjera studiuesi Zeqo.
Autori Zeqo shpalos shumë kujtime të tij dhe takime që ka pasur me Poetin në Kullën e Poetit në Pogradec, po ashtu edhe në Vilën e tij në Tiranë.
Sikurse në shumë shkrime dhe studime që janë shkruar për Poradecin dhe kudo potencohet miku më i ngushtë i Poetit, Cuci, këtij protagonist të pashmangshëm të Lasgushit, nuk i shmanget as Zeqo, i cili pos shumë ngjarjeve që rrëfen për jetën e POETIT me Cucin, ai me plot emocione, mbase edhe të ligjshme, flet edhe për trandjen e shpirtit të Poetit për “vdekjen” (siç e quan Lasgushi), të Cucit, të cilin e varros në oborrin e vilës së tij.
Studiuesi Zeqo, sqaron që raportet e tij me Poradecin ishin tepër të thella dhe shumë miqësore, sa nga ai ka mësuar shumëçka që lidhej me jetën dhe veprën e tij. Poeti i tregon mikut tim të Zeqos, për përkthimet e tij që i ka bërë poezisë së Bodlerit dhe krijuesve të tjerë të letërsisë botërore; leximet e tij që iu ka bërë shkrimtarëve më elitarë të letërsisë europiane e botërore, Pierre Reverdy, Kantit, Shopenhauerit etj., pastaj njohjen dhe miqësitë e tij me Kutelin, Eqrem Çabejin, Skënder Luarasin (të njohur qysh gjatë studimeve në Graz të Austrisë), pastaj për skulptorin Odise Paskalin dhe, sipas autorit të librit, Zeqo, Gjergj Kastrioti –Skënderbeu dhe Naim Frashëri për Poetin ishin gjithçka. Po ashtu autori Zeqo gjatë këtyre takimeve mësoi edhe për raportet e tij me Aleks Budën dhe shumë shkrimtarë, studiues, artistë e personalitete të tjera të jetës letrare, studimore e artistike etj.
Në bisedat e këtyre dy bashkëbiseduesve, të autorit të këtij libri dhe protagonistit, Poradeci, autori mëson gjera që lidheshin edhe me jetën intime tëPoeti. Ai shpalos se gjatë bisedës së tij më Poetin rreth Migjenit, Poeti i sqaron se “poezitë e Migjenit të botuara në gazetat dhe revistat e kohës i ka kopjuar me dorën e tij. Më pastaj, sqaron autori Zeqo, tregon se nga këto biseda me Migjenin mëson diçka tejet interesante dhe befasues se Poeti Poradeci kishte dashur të martohet më motrën e Migjenit Ollgën, që sipas Poradecet kishte qenë një ajzë tepër inteligjente dhe e bukur, porse ia ishte “rrëmyer”, “sherraxhiu”, Skënder Luarasi, të cilin e donte dhe e çmonte, mirëpo e quan me këto shprehje shakaje nga ndjenja e respektit që kishte për të dhe ai njihte shumë mirë seriozitetin e Luarasit.
Në kuadër të rrëfimeve të shumta që shpalos autori nga kujtimet me Poetin, ai po ashtu tregon se nganjëherë në takimet me Poradecin ka recituar përmendsh poezitë e tij , e sidomos vargje:
“Se s’dashuroja unë e ti,
po dashuronte Dashurija,
një dashuri plot fshehtësi,
me e fshtë se fshehtësia.
Me këtë rast, autori sqaron edhe përçimin e vërejtjes që i adreson Poeti kur ka të bëjë te vargu “më e fshehtë se fshehtësia”, autori sqaron se në këto vargje ka bërë një ndryshime dhe vargjet kanë marrë këtë përmbajtje: Më e fshehtë se fshehtësia…”
Lasgush Poradeci për Moikom Zeqon: Moikomi është me ndjenjë të brendshme dhe me shumë shprehje të shkëlqyeshme artistike
Në vijim të këtyre rrëfimeve që shpalos autori, argumenton se Poradeci kishte lexuar disa nga librat e tij, dhe sipas tij Poeti kishte lënë të shkruar në ditarin e tij për vlerat e artit dhe letërsisë së Zeqos. Sipas Zeqos, Lasgushi ndër të tjera kishte shkruar: “Moikomi është me ndjenjë të brendshme dhe me shumë shprehje të shkëlqyeshme artistike. Pa këtë zotësi artistike (domethënë estetike), nuk ka shkrimtarë as poetë”, kishte shkruar Lasgushi në ditarin e tij lidhur me vlerat letrare dhe artistike të shkrimtarit M. Zeqo.
Pos shumë evokimeve të tjera të autorit Zeqo me Lasgush Poradecin, si “Legjendën “ e 200 fjalëve”, përmes së cilës protagonist Poradeci sugjeron autorin se poezia mund të shkruhet me dyqind fjalë. “Poezia nuk është te fjalët, poezia është te Poeti. Nëse Poeti në pafundësinë e fjalëve i zgjedh vetëm dyqind fjalë që të kenë edhe karakteristikën e vet Poeti, ai ka mundësi më me anë të intuitës dhe të fuqisë së madhe të frymëzimit të bëjë me këto dyqind fjalë çudira të vërteta poetike. Këto dyqind fjalë mund të pjellin njëzet mijë poezi. Ky është sekreti”,i përgjigjet Poeti autorit Zeqo.
Në vijim të këtij libri, përkatësisht në pjesën e dytë “Aventura misterioze e Jetës”, këtu autori Zeqo fokusohet në rrugëtimin jetësor dhe veprimtarinë e poetit Poradeci, duke u fokusuar te dy përmbledhjet e tij poetike, “Vallja e yjeve” (1933) dhe “Ylli i zemrës” (1937), që të dy këto përmbledhje poetike të botuara në Rumani. Libri i parë, “Vallja e yjeve”, u botua me ndihmën e Asdrenit, ndërkaq libri i dytë i titulluar, “Ylli i zemrës”, u botua me ndihmën e Mitrush Kutelit.
Si lajtmotiv të përmbajtjes së këtyre dy përmbledhjeve poetike, autori Zeqo, nxjerr një mendim të studiuesit të letërsisë shqipe, Rombert Elsiet, i cili ndër të tjera shprehet:”Janë vërtet një revolucion në poezinë shqiptare, po aq sa ishte përmbledhja e Migjenit “vargjet e lira”, më saktë thuhet se ato janë zhvillimi i një personaliteti origjinal që përbën një shkëlqim meteorik të viteve ’30 të shekullit XX.”, shprehet Elsie. Në vijim autori i këtij libri jep dis atë dhëna tepër të rëndësishme për Lasgush Poradecin, pastaj shpalos një ditar të Poetit, të përgatitur nga vajza e tij Maria Gusho, me ç’rast poeti shënon momente më ekskluzive nga jeta e tij:
“Poradec, e Hënë, 29 shtator 1980. Moikomi më tha se “do të vëmi në Kosovë, në prillin ose maji e ardhmë (1881). Unë i kam thënë këto ditë se “kam disa kondita që të vete në Kosovë”. Moikomi më tha se pregatitjet për vajtjen time në Kosovë (Prishtinë) janë të gatshme. Po unë nuk e kam fjalën për “Përgatitjet që – qenkan gati. Unë kam kondita që të vete në Kosovë”, shprehet Poradeci.. Në këtë pjesë po ashtu kemi edhe pjesë të ditarit për Lasgushit, që ka të bëjë me Asdrenin, pastaj flet për Nafijen, bashkëshorten e Poradecit etj.
Raportet e Lasgushit me Çabejin dhe Kutelin iu qëndrojnë kohërave
Pjesë mjaft interesante paraqet edhe pjesa e tretë në vijim të këtij libri i titulluar “Miti i Binjakëve”. Në këtë pjesë të këtij libri, autori Zeqo, përpos shumë gjerave që shpalos, të cilatlidhen me jetën e Lasgushit, në fokus, përkatësisht, nxjerr në sipërfaqe raportet e Lasgush Poradecit me Eqrem Çabejin, njëherësh edhe me Mitrush Kutelin,me të cilët Lasgushin e lidhin shumë gjera që i kanë qëndruar dhe do t’u qëndrojnë pambarimisht kohërave. Kështu që, autori, dëshmon që miqësia midis Lasgushit dhe Çabejit ka qenë e pazakontë, dhe sipas tij kjo dëshmohet përmes fotografive të shumta që kanë realizuar bashkërisht, fotografi këto që ishin dhe mbeten të pazëvendësueshme. Dhe këto fotografi portretizojnë dy figura pothuajse të binjakëzuar, sepse përpos miqësisë së thellë që kishin ata visheshin me rroba të njëjta, kapele të njëjta mbanin në kokë etj. Po ashtu, letrat brenda harkut kohor të 25 vjetëve midis tyre janë tepër të çuditshme dhe me plot intimitet shoqëror.
Një ndjenjë e tillë e një miqësie të pafundshme vërehet edhe tek raportet e Lasgushit me Kutelin (Dh. Paskon). Edhe korrespodencat midis këtyre dy kolosëve të letërsisë sonë kanë qenë të vazhdueshme dhe janë përshkuar me larushi temash dhe motivesh, të ngërthyera me mendime dhe emocione në dimensionin kohor. Sipas autorit kjo korrespodencë ka filluar në vitin 1928 dhe vazhdon drejt në fund të vitit 1944. Dhe sipas autorit, “subjektet kryesore të korrespondencës kanë një karakter fundamental për të mundësuar se si bashkëpunimi midis Lasgushit dhe Mitrushit është i pazëvendësueshëm në rrafshin e botimit tipografik të dy librave kryevepra të Poetit: “Ylli i zemrës” dhe “Vallja e yjeve”. Prandaj, në këtë pikë Mitrushi dëshmohet si një mik i pashembullt, i përkushtuar, sakrifikues deri në fund. Ai e adhuron Lasgushin de ka ndjenjën më të lartë të respektit. Ndërkaq, sa i përket figurës së E. Koliqit, Lasgushi ka qenë më i përmbajtur në vërejtjet kundërvënëse në raport me Kutelin, sepse, sipas tij, Kuteli është më luftarak, më i papërmbajtur, madje edhe më i qartë. Në këtë proces të njohjes dhe kundërthënieve urrejtëse ndaj Koliqit shumëfishohen atëherë kur ai bëhet zyrtar i lartë i Qeverisë së fashizmit në Shqipëri dhe me këtë rast ai shkrojti një poezi kundër Koliqit, e cila poezi u botua në vitin 1988 dhe nuk besohet se Koliqi do ta ketë lexuar këtë poezi për së gjalli, ngase ndërkohë ai kishte vdekur.
Nga ditari i Lasgushit mësojmë se më 10 maj 1967 Mitrush Kuteli kishte vdekur dhe Lasgushi i shoqëruar nga doktor Misto (Themiskol Marko), shkoi te varrezat në Tiranë, ku mbërriti në orën 6 pa 15 minuta. Sipas Lasgushit, aty ishin kurorat, më saktë 7 kurora. Lasgushi shënon mbi shkrimet e kurorave, dy kurora ishin zyrtare nga shtëpia botuese “Naim Frashëri” dhe Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve”,
Lasgushi ka shkruar për rrëfimet e Kutelit, konkretisht për librin “Net Shqiptare”. Këto tregime kishin tërhequr vëmendjen e lexuesve dhe se ishin tregime që ishin botuar në mërgim. Dhe sipas Lasgushit, Kuteli e rindërton tipin e përgjithshëm të iluzionit. Lasgushi mendon se Kuteli si prozator ka një vend të veçantë në letërsinë shqipe edhe kundrejt novelistëve, në radhë të parë të atyre të Veriut.
Kjo substancë e këtyre raporteve në mes Lasgushit dhe Kutelit tëhollohen në një rasti që lidhej me natyrën private, ku Kuteli si reaksion i atyre raporteve të krijuara fillon të shkruajë në mënyrë tendencioze për poezinë e Lasgushit, duke e quajtur edhe “dekadent”. Megjithatë, Lasgushi nuk iu kundërvihet atyre, sepse sipas tij ishte jo korrektësi t’i kundërvihet një miku të shtrenjtë, siç e kishte pasur Kutelin. Mirëpo, Lasgushi nuk është në gjendje që ta fut në “thumb” shokun e tij, Dh. Paskon.
Pjesa vijuese e këtij libri titulluar “Luçiferri i përmbysur”, ka të bëjë rreth doktoraturës së Lasgush Poradecit, më 1933 në Fakultetin Filozofik të Grazit, me ç’rast Lasgushi si udhëheqës ka pasur dr. Adolf Zouner dhe dr. Fridirich Schur. Kjo tezë e doktoraturës është shkruar në gjermanisht, ka edhe citime në gjuhë frënge, rumanishte dhe latinishte. Ndërkaq në vitin 2009 doktoratura është përkthyer nga origjinali në gjermanisht nga Koço Bendo, ndërsa është redaktuar nga Afrim Koçi.
Doktoratura ka të bëjë me profilin jetësor dhe të veprimtarinë letrare të poetit më të shquar rumun, Emineskut, i cili në poetikën e tij krijuese pasqyron shpirtin e kombit të tij rumun, poet ky që njëherësh njihet edhe si reformator i madh i artit poetik dhe i vetë letërsisë rumune.
Një vazhdim të kësaj pjese po ashtu kemi edhe esetë e shkruara të Lasgushit për poetët e mëdhenj të letërsisë shqipe, Naim Frashërin dhe Gjergj Fishtën. Naimin duke e personifikuar si “symbol i gjallë i lindjes dhe rilindjes së kombit”, ndërsa për Fishtën Lasgushi mendon se lirika e Fishtës “qëndron shumë lartë dhe shumë thellë, nuk shtrihet as gjerë, as gjatë, ajo domethënë ëështë thjeshtësisht frymëzim. Një vepër që ka frymëzim, që ka tronditje shpirtërore, është lirikë vetvetiu”, shprehet Lasgushi.
Pjesa e pestë e titulluar, “ Pelikani i vetësakirfikuar me gjak njeriu”, është nga pjesët më të rëndësishëm të studimit të Zeqos. Zeqo ndalet këtu te koncepti i vëllimit poetik “Vallja e Yjeve, libri i parë i Lasgushit, një libër me shumë bujë; nj libër i sistemuar në cikle përmbajtjesore, “duke krijuar një llojkozmogonie poetike”. Sipas autori, poezia e parë është “Zog i Qiejve”, brenda të cilës poezi ngërthehet një varg shumë befasues dhe tepër shpërthyes dhe një “sfidë të papërballueshme”
“Këng’ e lasht’ më pëlqeu aq fare pak..”
Dhe sipas Zeqos, Lasgushi është i vetëdijshëm, në historinë e letërsisë shqipe, përpara tij ai kërkon të thotë diçka të re dhe se “nga fundi i vetvetes do të këndojë një mall të ri”. Është shumë mahnitëse kur Lasgushi shkruan vargje me një thellësi të pafund në aspektin motivor, njëherësh edhe të një arritje të lartë natyrshmërie poetike. Kjo arritje e poetit që befason cilindo lexues kur merr parasysh që këto vargje i ka shkruar në moshën 22 vjeç, duke thithur edhe “lartësirat qiellore”:
H! Ç’të zotëroi Drita! Ç’të përshkoj një gas i ri!
Se të ndjellë një Frymë - e largë tej nëpër paanësi!...
Nër paanësi të ndrijnë yjt’ e ndezur varg-e varg;
Ti me mall të paqetar fluturon larg-elarg…
Dhe sipas autorit Zeqo, në vegimin poetik të Lasgushit poezia është një “Lajmës Qiellues”.
Në vijim të këtij libri Zeqo potencon edhe poezi të shumta që ngërthejnë karakteristika të veçanta dhe vlera shumëdimensionale, sinë aspektin ideor, njëherësh edhe në atë esteto-artistik etj.
“Nata është për gjithë planetin, por për Lasgushin e përvëluar nga malli është “Nata Shqiptare”.
“Një shqiponjë –e arratisur fluturon në Mal-të-Thatë-
Futet zemra djaloshare mund në fund të shpirtit t’im.
Tërë fisi, tërë jeta ra… u dogj … e zuri gjumi…
Zotëroj më katër anë errësira…
Por tashi:
Dyke nisur udhëtimin mespër-mes nër Shqipëri,
Drini plak e i përmallshmë po mburon prej Shëndaumi…
Poezitë e shkruara të Lasgushit që i kushtohen liqenit të Ohrit, autori Zeqo i vlerëson si “varg me perla”. Natën e përshkruan me shumë vuajtje, ndërsa agimin me “një gëzim të ri shpirtëror.
Pra ja! Pra ja! Se dita ndezi,
Se fund’ i ujit vetëtiti,
Se posi lajmëtar-mëngjenzi,
Del zogu – i bardh’ i një nositi…
Autori Zeqo në vijim i vlerëson lart disa poezi të tjera të një frymë mjaft peizazhiste dhe nga më të bukurat në letërsinë shqipe, si poezinë “Korrik”, “Zog Hardhushi”, “Mabrim Vjeshte“ Dimri” etj. Po ashtu, në vijimësi autori veçon edhe tjera ciklike, si “Lundra dhe Flamuri”, Gjeiu i Anijes, “Vdekja e Nositi”, ku Nositi personifikohet me vetë Lasgushi. Në imagjinatën e Lasgushit Nositi është sakrifica e përjetshme. Autori sqaron se “Motivi i Nositit nuk tingëllon aq një rrëfim apo ilustrim për figurën e Krishtit. Nositi është vetë Lasgushi. Ai nuk ka as ndrojtje, madje asnjë hipokrizi dhe formalizëm hieretik, për të nguruar, për të dyshuar, për këtë identifikim. Identifikimi nuk vjen nga Nositi. Identifikimi vjen nga Lagushi te Nositi”, shprehet autori Zeqo.
“Me zjarr ju flas.,, me zjarr…
më gjithin tim kam hapur varr…
që t’i jap shpresë –edhe t’j-a marr…
Un’ ik liqerit zemërak
fatlum dhe’i pastër si zambak,
po zemra ime kullon gjak…
Sipas studiuesit M. Zeqo, poezia “Vdekja e Nositit” është poezia më simbolike në gjithë poezinë e letërsisë shqipe.
Në vijim studiuesi Zeqo, i potencon edhe disa cikle të këtij libri, si “Vallja e Qiellit”, “Vallja e Dherit”, “Vallja e Yjeve”, “Vallja e Përjetësisë”, “Vallja e Vdekjes”. Ndërkaq , ciklet e librit të dytë “Ylli i Zemrës”, veçon ciklet, si “Zemra e Qiellit”, “Zemra e Dherit”, “Zemra e jetës”, “Zemra e Përjetësisë”, “Zemra e Vdekjes”.
Në vazhdën e këtij studimi autori Zeqo prezanton edhe disa poezi pak të njohura të Lasgushit, si “Vajtimi i Engjëllit”, “Zemërimi Jonë”, “Vesa dhe loti”, “Zotit Gjakim” etj.
Te kapitulli vijues, “Poemologjia”, vërehet një frymë filozofie, ku takojmë emra filozofësh, si Sokratin, të cilin Lasgushi e adhuronte pa masë, pastaj Thoma Akuinin, Fridrih Nicenë, Heraklitin etj. Sokrati ishte filozofi dhe mendja më e ndritur e Lsgushit. Sipas tij Sokrati konsiderohet një reformator i madh i filozofisë, sepse, sipas tij përcaktoi moralin, drejtësinë, ligjshmërinë “për t’u shërbyer njeriut, fisit njerëzor pa dallim, tërë përbërësve të kolektivit shoqëror”.
Jo moral ëë shfrytëzon,
asa Moral që rrjep e zhvat,
po që i vlen vetëm njeriut
Ah! Sa bukur, o sokrat!
Lasgushi përmes shëmbëlltyrës së filozofit të njohur, Sokratit, hedh poshtë, anatemon zotëritë politeist, ithujtarinë etj.
Autorinuk lë anësh as filozofë të tjerë, si Civeronin, Heraklitin, Platonin etj. Shumë ka farë lexohet nga Lasgushi për filozofët dhe filozofinë, vërejmë që kemi të bëjmë me një poet që vërtetë njihte mirë shkencën e filozofisë dhe filozofët qysh nga kohërat mesjetare dhe deri në kohëte vonshme.
Ndër poetet më të adhuruar të letërsisë shqiptare, Lasgushi admironte shkrimtarin e Rilindjes Kombëtare Naim Frashërin, vargun e të cilit e vlerëson me një natyrshmëri të thellë poetike dhe vlera të mirëfillta ideore.
Lasgushi i ka kushtuar dy poema të cilat janë të frymëzuara nga figura e poetit të madh dhe “bilbilit të gjuhës shqipe”, Naim Frashërit. Asnjë nga poetët e letërsisë shqipe nuk kanë arritur që t’i zënë vlerat e Lagushit në këtë përkushtim, ku “atdhedashuria, përfytyrimi kozmik, idenëikandeshente krijojnë dika më të fuqishme se sa bronzi i monumenteve”. Në poemën e parë të quajtur “Naimi”, na “një tis baladik. Naimi shfaqet ë nga ai sheshi i purpurt i Qerbelasë, i sakrificës titanike dhe konceptuale në shekuj, duke i rënë durasë, mes trimërive atërgjyshërore, që kumtojnë rreth e qark. Një zë i përmallshëm e sjellë në dritë e mendimi ku Naimi:
Ndj fërfërllon si yll me flakë
prej shkretëtirës së harrimit”.
Në vijim kemi një shkrim të Skënder Luarasit për Lagush Poradecin, i cili shkruan dhe ngreh lart verat poetike të këtij liriku të papërsëritshëm të letërsisë shqipe. Te analiza që autori i bën poema “Makadeva”, të L.Poradecir, autori Zeqo, këtë poemë e vlerëson si njërën nga poemat më të çuditshme dhemë të pakrahasueshme për dashurinë në letrat shqipe. Sipas autorit, duke e shpjeguar shprehjen Kamadeva, ai sqaron që Kamadeva është emri i Hyjit të Dashurisë në mitologjinë indiane, sikurse që Eros që është në mitologjinë greke. Autori sqaron që poema është një lirikë e fuqishme. “Dashuria në vetvete është subjekt i subjekteve. Pra, një subjekt i padukshëm në dukshmërinë e vargjeve. Është drama dashurore , ose tragjedia erotike e poet me të dashurën e tij tokësore ose të përfytyruar. Është një dashuri përvëluese kur të dashuruarit vërtite rreth njëri-tjetrit me “dëshpërim në sy dhe me shpirt të ndritur”. E dashura është akretipi i të gjitha të dashurave”, shprehet autori Zeqo.
Më çfaqi përandej
Sa yj që jemi,
sa vazha që ju ndjej
Naj vini e veni.
Ndaj derthni pa përgjërim
dyke kundruar,
m’a tundni shpirtin tim
të ngashëruar…
Pikturat e Lasgushit shpalosin një botë të veçantë artistike, me një natyrshmëri shumë të thellë
Te pjesa e shtatë, “Kleidoskopi i universit”, autori i monografisë, Moikom Zeqo, i qaset botës artistike të Lasgushit Poradecit. Kështu, Poradecin e prezanton si një mjeshtër të rrallë të botës artistike. Autori shpjegon se koleksioni i pikturave të Lasgushit është ruajtur për shumë vjet në arkivin e familjes, mirëpo një pjesë e tablove me ngjyra të pikturave të Lasgushit kanë humbur, duke u humbur çdo shpresën se do të gjenden.
Pikturat e Lasgushit shpalosin një botë të veçantë artistike, me një natyrshmëri shumë të thellë me tablo që gërshetojnë shumëçka, që preokupon botën artistike të tij. Lasgushi pikturon mrekullitë magjepsëse dhe tepër atraktive me gjithë tablotë dhe sfondet shumëngjyrësh të liqenit dhe botës natyrore që rrethon; buzë atij liqeni piktural rrjedh pothuaj i gjithë frymëzimi i tij letrar, por edhe artistik, pelikanët, sidomos Nositin, por edhe portrete të miqve të tij, si të Dhimitër Paskos (Mitrush Kutelit), Asdrenit, vëllait të tij Pandeli Gushos, Portret vajze me folke të mbledhur”, “Portret i Aleks Çaçit”, “Eçrem Çabej duke pirë cigare”, “Portret vjershëtorit Zef Skiroi”, “Autoportret”, “Naim Frashëri”, “Portret femre ne Greqi”, “Portret i Asdreni”, “Kambanorja e Shën Mërisë Voskopojë”, “Portret i Krishtit” dhe shumë peizazhe dhe portrete.
Kontributi i Lasgushit edhe në botën letrare të përkthimeve është i frytshëm dhe tejet i rëndësishëm. Vlerat e tij në këtë fushë autori Zeqo i prezanton te pjesa e tetë, “Përkthyesi, karrocieri i qytetërimeve”. Në këtë pjesë autori shpalos botën e përkthimeve të Lasgush Poradecit, duke përkthyer krijimet letrare dhe poetike të emrave elitarë të letërsisë botërore, si poezitë e Reobert Bërnsit; krijimtarinë poetike të poetit të njohur autriak, Nikolans Lenau (1802-1850), , poezitë e poetit të famshëm gjerman, Bertold Breht, etj.
Në pjesën vijuese të titulluar “Vorbulli i letrave”, autori Zeqo na i prezanton disa letërkëmbime të Lasgush Poradecit me disa personalitete të letrave dhe artit të kohës, si me Dr. Nobert Jaklin, Asdrenin, Odise Paskalin, Tefta Tashkon e të tjerë.
Në pjesën e dhjetë, që mban titullin “1999-100-vjetori I lindjes së Lasgush Poradecit”, autori Zeqo pasqyron organizimin e Konferencës Shkencore kushtuar 100-vjetorit të lindjes Lasgush Poradecit. Me këtë rast, autori prezanton Kumtesën e tij tematike, e cila ngërthen çështje shumë interesante dhe tepër të rëndësishme që lidhen me figurën dhe veprimtarinë letrare, poetike dhe artistike të Lasgush Poradecit. Në këtë kontekst, autori Zeqo jep sqarimin se kumtesat e kësaj konference shkencore janë botuar edhe si vëllim më vete në revista “Muzeumologjike”, viti 2000.
Lasgush Poradeci është Poet i Jetës!
Në vijim kemi një shkrim tematik nga Dhimitër Shuteriqi, “Kroi i fshatit tonë”, e ç’rast Shuteriqi e bën një analizë tepër të thukët vargjeve të kësaj poezie dhe përshkruan edhe ngjarje të tjera që i përkojnë atyre viteve dhe kohërave kur shkrimtari ka shkruar këto vargje. Në vijim nga studiuesi, Sedik Bejko, kemi Shënime për artin e Lasgushit; një breës nga Fasli Haliti që mban titullin, “Jo vetëm lirikë”; Dhori Qiriazi prezantohet me një shkrim që man titullin, “Përsëri një shënim për Lasgushin”; Lida Miraj Zeqo, një shkrim tjetër, “Kujtime për Poetin”; nga Ervin Tahiri, shkrimin “Lasgushi” etj.
Pjesa e XI, “Post Scriptum pa epilog”, ngërthen një shkrim të një thellësie të pafund për nga përçimi i shumë gjera që lidhen me Lasgushin dhe mesazhet shumë të rëndësishme dhe tepër me interes shumëdimensional do t’u shërbejnë brezave-lexues të ardhshëm, por edhe kritikës dhe studiuesve të letërsisë shqipe, të cilët do të kenë kureshtjen të merren me artin dhe vargun poetic të lirikut më të madh të të gjitha kohërave, Lasgush Poradecit.
Mendimin e eksploatova edhe nga studiuesi dhe eruditi i kohërave tona, nga autori i këtij libri, Moikom Zeqo, i cili në fund ndër të tjera edhe vetë shprehet: “
“Lasgush Poradeci është Poet i Jetës!
Lasgush Poradeci është dhe do të mbetet një nga lirikët shqiptarë më të mëdhenj të të gjitha kohërave.
Të gjitha përsiatjet tona, as nuk e ndriçojnë më tepër, po as nuk e mjegullojnë terrshëm figurën e tij.
Lasgushi metaforikisht është i Plagosuri i Madh nga dashuria”, shprehet studiuesi Zeqo.
Pjesa e XII-të,“Apendix:Lista e pjesshme e një biblioteke”, ku autori i librit Zeqo ka bërë në evidencë të librave që ndodhen prej kohësh në bibliotekën e Lasgush Poradecit, për të cilën bibliotekë dhe arkivin që gjendet aty, sot kujdesen me shumë përkushtim dy vajzat e Lasgushit, Marija dhe Kostandina.
Pjesa e fundit është konceptuar me titullin “Nga Albumi”, ku autori ka zgjedhura piktura nga bota artistike e Lasgush Poradecit,
Kështu, krejt në përfundim lirisht mund të konstatojmë se libri “Lasgushi i panjohur”, i autorit Moikom Zeqo, është një libër me vlera shumëdimensionale, i cili edhe më tepër ka begatuar figurën dhe veprimtarinë poetike dhe artistike të këtij kolosi të madh të letërsisë shqipe; ka pasuruar edhe më shumë (meqenëse po e përsërisim edhe një herë se për Lasgushin asnjëherë nuk mund të thuhen të gjitha), megjithatë Zeqo me këtë vepër monografike e ka lënë një vlerë të pazëvendësueshme për figurën e kësaj kolane të letërsisë dhe artit shqip, por edhe të letërsisë shqipe përgjithësisht.
Prandaj, figura dhe vepra poetike dhe artistike e Lasgush Poradecit do të rrojë sa të rrojë poezia, arti dhe kultura kombëtare.
