Lahuta, Eposi i Kreshnikëve dhe UNESCO sot

Po, ishte lajm i keq ky i tashmi për regjistrimin e nominimit të lahutës si pasuri serbe në UNE­S­CO. Ndo­në­se ajo e ka vendin aty, në UNESCO, nuk është edhe pasuri vetëm e një po­pu­lli. Vlerësuesit e projektit kanë vepruar edhe politikisht në sesionin e 13-të të Komitetit Ndër­qe­veritar për Ruajtjen e Trashëgimisë Jomateriale, ose kanë qenë të lajthitur, lidhur me lahutën ndër­kulturore, por jo edhe me këngën serbe, ku u bë regjistrimi i nomini­mit të projektit  “Të kën­d­u­arit me lahutë’’, paraqitur nga Serbia, në Listën Përfaqë­su­ese të Tra­shë­gi­m­isë Ku­­­lturore Jo­ma­teriale të Njerëzimit.

Lahuta nuk është instrument muzikor vetëm i serbëve. ’’Këndimi me lahutë, një instrument i thje­­shtë me tela, është një art antik i këndimit të poemave epike heroike, të praktikuara për shek­uj si një formë e kujtesës historike dhe e shprehjes së ide­n­titetit kulturor", thuhet në dekl­ar­atën e UNESCO-s. Pra, del se nuk ka të tjerë aty, kur flitet për ‘’poemat epike heroike’’ dhe për ‘’ide­n­titetin kulturor’’. Ashtu nuk është, sepse janë disa popuj që sot e përdorin la­hu­tën, me disa da­ll­ime nga njëra-tjetra. Lahuta, si vegël e vjetër kordofone me një tel, ka pa­­­sur për­ha­pje në Ev­ropë e jashtë Evropës. Dësh­mi janë edhe em­rat e saj në gjuhët e disa po­pu­jve evro­pi­anë dhe aziatikë. Por, meritore duhet të konsiderohet fjala e ekspertëve të veglave mu­zi­kore po­pu­llore.

Shqiptarët e përdorin lahutën në pesë shtete të Ballkanit: Shqi­përi, Kosovë, Maqedoni Perëndi­mo­re, si dhe në viset shqiptare në Serbi e në Mal të Zi, sidomos për shoqërimin e kën­gëve të Epo­sit të Kresh­ni­këve, kryevlerë e gjallë e krijimtarisë gojore shqi­ptare dhe evropiane.

Lahutën e kanë vlerësur edhe etnomu­zi­klo­gët tanë të njohur, Ramadan Sokoli, Pirro Miso, Ferial Daja, Rexhep Munishi, Vasil Tole, Nikolla Ska­ll­da­feri (Nicola Scaldaferri), Spiro Shituni, Sokol Shupo, Albin Sadiku, epikologët Maksimilian La­m­b­erc (Maximilian Lambertz), Mill­men Peri (Milman Parry), Allbert Llord (Albert Lord), Er­n­est Koliqi, Qemal Haxhihasani, Anton Çe­tta, Veis Sejko, Enver Mehmeti, Dejvid Ellmer (Da­vid Elmer), Agron Xhagolli, Zeqirja Neziri, Shaban Sinani, Rigels Halili etj.

Te shqiptarët, nderimi për lahutën është i madh. Ekziston edhe kulti ndaj lahutës. Dhe, ajo zbu­ku­ro­het me gdhendjen e figurave të njohura mitike nga periudha e Antikës, e kulteve ilire të gjar­prit dhe të kokës së dhisë. Zbukurimimi i saj bëhet edhe me figura të njohura historike të pe­ri­u­dhës së Mesjetës, me por­tretin e gdhendur të Gjergj Kastriotit, për të shtuar krenarinë e dë­gj­u­e­sve të këngëve epike me bëmat e fam­sh­me të fitoreve të popullit shqiptar, para rreth gjashtë she­kujsh, me Skë­nd­erbeun në krye. Ajo zbukurohet edhe me flamurin kombëtar, ose me portrete të fi­gurave të shqu­ara të dy shekujve të fundit, nga Rilindja e deri te UÇK-ja dhe Adem Jashari. Ajo e ka vendin më të rë­ndësishëm në odën e bu­rrave. Varej mbi oxh­ak dhe asgjë tjetër nuk varej mbi të.

Lahutarët tanë kanë kënduar edhe mbi dhjetë mijë vargje të kreshnikëve. Në Arkivin e Institutit Albanologjik të Prishtinës ruhet fondi i dy lahutarëve të tillë rugovas, forma e kënduar dhe shkri­mo­re, në vitet ’80 të shekullit të kaluar, Haxhi Meta-Nilaj dhe Isuf Selmani-Kuklecaj, që kishin në repertor mbi 10 mijë vargje. Lahutarë të mëdhenj ishin edhe Sokol Martini (Mërtur), Shaban Groshi (Ru­go­vë) e Gjokë Nonaj (Lezhë). Hapave të tyre kanë vazhduar Isë Elezi-Le­kë­gjekaj (Rugovë), Rrok Prenkoçaj (Malësi e Madhe), Fehmi Rama-Nishefci (Gallap), Kadri Zymeri (Ka­ra­dak) etj. Fondi arkivor i këngëve të kreshnikëve, në Tiranë, Prishtinë, Harvard etj. është rreth 600 mijë vargje (1897-2016). Fatkeqësisht, vetëm në Prishtinë, në IAP, janë 27 vëllime të pa bo­tu­ara (Fondi ZUN).

 Interesim kanë treguar edhe studiuesit e Universitetit të Harvardit, që nga vitet ’30 të shekullit të kaluar, për lahutarët tanë të Sa­n­xh­a­kut të Pazarit, të Rugovës, të Plavës e të Gucisë, të Malësisë së Madhe, të Dukagjinit, të Nikajve e të Merturit, të Malësisë së Gjakovës, të Rrafshit të Dukagjinit etj. Për këto këngë janë shkruar disa disertacione doktoratash në Padovë, Columbia (Nju-Jork), Harvard (Kem­b­rixh), Prishtinë, Tiranë, Varshavë etj. Nga Harvardi e deri në Pekin janë mbajtur ligjërata ose kumtesa për to. Janë shkruar qindra studime, e ndër to janë mbajtur mbi 200 kumtesa vetëm në tri ko­n­fe­renca shkencore ndërkombëtare për këto këngë epike heroike legjendare, në krye me Gjeto Basho Mu­jin dhe Sokol Halil Agën: Tiranë (1983) dhe në Prishtinë ( 2010 e 2014).

Eposi i  Kresh­ni­këve sot është është ndër të vetmet epose heroike të gjalla në epi­kën evropiane. Se këto këngë jetojnë, kur shumë epika të mëdha të Evropës janë shuar, kjo u dëshmua edhe me projektin tonë hulumtues shkencor E5, 2012-2016, në Ballkan, që solli 15 vë­ll­ime të reja të Eposit të Kreshnikëve në arkivin e fondit ko­mbë­tar, nga rreth 300 rapsodë e tregimtarë në pesë shtete të Ballkanit. Projekti u vlerësua nga Europa No­stra në Madrid, në maj 2016, me Mendim Special, në kategorinë hulumtim. Ky projekt është pjesë e Dosjes për nominimin e këtyre këngë­ve në UNESCO, në Listën Përfaqësuese të Trash­ë­gi­misë Kulturore Jomateriale të Njerëzimit.

Dosja qeveritare e kryer e Eposit të Kreshnikëve, në fillim të vitit 2013, e planifikuar më 2008 dhe e nisur më 2009 në Ins­ti­tutin Albanologjik të Prishtinës, u realizua nga ekipi i ekspertëve të Prishtinës dhe të Tira­nës, akad. i asoc. prof. dr. Shaban Sinani, akad. prof. dr. Vasil Tole dhe prof. dr. Zymer Neziri (kry­e­s­u­es), por nuk u dorë­zua në UNESCO, para afër 6 vjetësh. Dosja i ka të gjitha argumentet se Eposi i Kreshnikëve duhet te shpallet vlerë e Trashëgimisë Ku­ltu­rore Jo­ma­teriale të Njerëzimit në UNESCO, kurse institucionet tona duhet të punojnë ba­shkë edhe në pro­jekte të tjera të trashëgimisë jomateriale për UNESCO, siç janë gjama e burrave, xhu­bleta, fustanella, disa veshje krahinore të Veriut e të Jugut, disa valle epike e lirike etj.

Dorëzimin qeveritar të Dosjes qeveritare të Eposit të Kreshnikëve duhej ta bënte Tirana, më 2013, me pëlqimin qe­v­eritar të Prishtinës, por pëlqimin nuk e pati. Kosova as sot nuk e ka statu­sin e anë­tarit në UNESCO, prandaj atje nuk shkon dot as tash me Tiranën së bashku. Por, as tash nuk është vonë që këtë ta bëjë Tirana, natyrisht, me pëlqimin qeveritar të Prishtinës, sepse Tiranës nuk bën t'i mo­­ho­het asesi kjo e drejtë, kur dihet fort mirë se është pasuri e përbashkët e kombit shqiptar.

Pra, nga ky lajm i keq për regjistrimin e lahutës në UNE­S­CO si pasuri serbe e trashëgimisë kulturore të njerëzimit, besoj shumë se mini­stri­të tona të Kulturës në Tiranë e në Prishtinë dhe institucionet përkatëse tashmë kanë marrë edhe mësim të mirë.