I telefonoi dikujt që iu përgjigj e hutuar "alo". Zëri i drithëruar i vinte si nga fundi i pusit. Je ti, i tha ajo. Po, jam unë, ia ktheu ai. Nga mbive, pyeti ajo. Nga hiçi, ia ktheu ai. Nuk isha i sigurt nëse jetoje ende në të njëjtin apartament. E ku të shkoja, iu përgjigj ajo. Nuk e di, ishte përgjigjja e flashkët e tij. Ku u zhduke, shpërtheu ajo në mllef. Ishte luftë, sikur arsyetohej ai. Por lufta ka kohë që ka përfunduar, erdhi zëri nga larg. Nuk ka përfunduar për të gjithë, disave u nxori pengesa edhe më vonë, disa nuk e heqin nga mendja kurrë, i tha ai. E di ti sa herë jam frikësuar se je i vdekur? Po të ishe i gjallë, i thosha vetës, ti do të lajmëroheshe. Ngatë vdekurit, u ktheva, ia ktheu ai. Si si, pyeti ajo e habitur. Është histori e trishtë, të mbërthen vaji po ta tregova, e kapërceu me vështirësi nga buzët ai.
Sa vjet nuk u bëre i gjallë? pyeti ajo. Një shekull, ia ktheu ai. Në vendin tim ishte tmerr. Nuk numëroheshin të vdekurit, s' diheshin të gjallët, predhat e artilerisë binin si shiu i verës. Klithmat dhe vdekja e pllakosen vendin.
Ajo dëgjonte e shushatur. Atij iu bë se i pushoi frymëmarrja, s'dinte ta ndërpriste receptorin e celularit, apo të priste ende.
Tash t'u kujtua të bëhesh i gjallë?, pyeti ajo me zemërim. Nuk munde ta bëje një telefonat? I gjallë-i vdekur isha, por telefonatë s'mund të bëja. Isha në Ferr, ia ktheu ai. Ferri ndryshe s'mund të jetë. Shumë herë e kam dëshiruar vdekjen, vazhdoi ai me zë të zvargur e pikëllimtar si të vinte nga varret. Vdekja nuk të vjen kur e kërkon ti. Vdekja e ka orarin e vet, të merr kur nuk e pret. Pushoi. Iu duk se ajo po qante. Deshi ta thoshte një fjalë ngushëlluese për te e për vete. Zëri nuk i doli.
Me kishin mbyllur në kafaz hekuri, kohën tjetër na tërhiqnin zvarrë nëpër katunde të djegura, ku hapnin hendeqe kundërajrore, na vënin në shënjestër të avionëve të NATO-s. Shpesh të kam kujtuar, me dilje para sysh e qeshur, herë e brengosur, në gjumë me thërrisje e frikësuar, ndërsa duhej të me dilte engjëlli i vdekjes. Vdekja me ndiqte ngado. Ishte fytyra jote ajo që me jepte vullnet të jetoja, i nxori fjalët që i kishte menduar qindra herë.
Ai vazhdoi të rrëfente në telefon, për herë të parë pas kaq vjetësh. Askujt nuk ia kishte treguar vuajtjet e veta, askush s'pati durim ta dëgjonte. Secili kishte hallin e vet. Nuk i kujtohej çka i tha tjetër, gati nuk e kontrollonte vetën, përnjëherësh sikur ndjeu shkarkim nervash derisa i tregonte për luftën, për tmerret, për vetminë e braktisjen, për njeriu dhe lëkurën e tij sa pak vlente.
Nga me thërret, pyeti ajo. Nga restoranti ku dikur takoheshim, i tha ai. Acarin që u fut në mes tyre e përçonin telat e telefonit. Ishte ndarje e vështirë atëbotë, ai donte të kthehej në vendlindje, ajo përpiqej ta bindte se po e vriste vetën. Atje po bëhej luftë e pashpresë. Ku shkon, i thërriste ajo me dëshpërim. Në vendin tim, iu përgjigj ai, atje me presin. Nuk e ndihmon askënd po shkove, do të vrasin, përpiqej t'ia kthente mendjen ajo. Kam nënë e tatë atje, pak gjë di për ta. Duhet t’u ndihmojë. Por kufijtë i kanë mbyllur, as zogu nuk fluturon jashtë, nuk i nxjerr askund. Diçka e tmerrshme do të shpërthejë, përpiqej ta bindte ajo. S‘do t’ia falja vetës po t’u ndodhte diçka, i tha ai. S’do ta falja kurrë po nuk u ktheve. Mallkimi im do te ndjek kudo, iu kthye ajo. Do të kthehem, i premtoi ai. Lufta është e pabesë, nuk i kursen as ata që i duam, ia ktheu ajo.
Por ai kishte vendosur, kishte familjen atje, pak gjë dinte për ta, ndërsa iu krijua ndjenja se po të shkonte do t'u ndihmonte, ose do t'u gjendej pranë.
Po unë? i tha ajo e zemëruar. Çfarë të bëjë unë? Të rri këtu e të shoh yjet? Këtu je e sigurt, ia ktheu. Ai e dinte se ajo nuk e kishte vendin në vendlindjen e tij, s'do ta pranonin, rrezik të ndillte armiqësinë e të gjithëve. U ndanë, ajo iku nga restoranti e zemëruar, ai shkoi me pikëllim.
#
Je aty?", e pyeti ai pas përhumbjes. Këtu jam. Me prit", i tha ajo. Ai priti.
Në restorant dëgjohej valsi "Në Danubin e bukur të katërt" të Moxartit. Prapa qelqeve shiheshin dritat e anijeve që lundronin në lum. Atje diku, në errësirë duhej të ishte gryka ku bashkoheshin dy lumenjtë Danubi e Sava. Imazhi i një honi të errët të frikshëm ia ndrydhi zemrën. Jehona e britmave të turmës së çartur i vinte nga ajo grykëderdhje. Atje diku nisi lufta, apo mbase atje u dha kumti për mobilizim e rigrupim.
Kur ishin bashkë shpesh e kujtonin imazhin e turmës së çartur dhe histerinë e atyre që kërkonin gjak e luftë. Ajo dridhej nga frika, kurse ai përpiqej të gjente një shpresë në horizont.
Shpesh ai dhe ajo acaroheshin me këtë histeri. Fjalët thumbuese që ua hidhnin ndonjëherë ua prishnin ditën, por shpresonin se do t'u kalonte kjo marrëzi. Edhe më parë pati histeri të tillë kur në qytetin e saj kërkonin kokat e bashkëkombësve të tij, pastaj qetësoheshin. Ata e donin njëri-tjetrin si asnjëherë më parë.
U harrua në kujtime kur ajo ia behu në derë. Takimi në restorant ishte më i lehtë, më i këndshëm se sa biseda në telefon. U zhdavaritë acari në mes tyre. U përqafuan gjatë e përmallshëm. Ajo dridhej nga ngashërimet, ai e shtrëngonte sikur s'do ta lëshonte më. Dikur ajo u tërhoq prapa dhe e pa me mall djaloshin e dikurshëm- burrë të pjekur me thinja.
Nuk të paskan gjymtuar, qeshi ajo si e zënë në faje, ndërsa e shihet nga koka të këmbët. Me trego për vetën, i tha ajo, ndërsa ai ia mbante majat e gishtave, ulur në një kënd të restorantit.
Sa mall kam për ty, i tha ai. Sa herë të kam imagjinuar.
Ajo nuk e kishte humbur freskinë e fytyrës, disa rrudha të lehta rreth syve të pikëlluar e bënin edhe më joshëse.
E di ti se një kohë isha në burgun e qytetit tënd. Çdo mëngjes e mbrëmje mendoja se sa afër meje ishe, merrje frymë, pikëlloheshe, mbase edhe më shaje. Se si me dukej, pas shumë kohësh në këtë qytet në pranga, në një kafaz hekuri, dhe të mos kisha asnjë mundësi të të takoja.
Ajo e kujtonte kur i sollën të burgosurit në qytetin e saj. U pëshpëritë për ta, thanë se janë terroristë, se kishin përdhunuar dhe vra gra dhe fëmijë. Pastaj një ditë thanë se i kthyen në vendin e tyre, nuk donin të rrezikonin qytetin me këtë lukuni terroristësh.
Dhe nuk t'u dha të ma dërgoje një fjalë përmes dikujt, të ma bëje një telefonatë, të ma shkruaje një letër.
Nuk më lejonin, isha rob lufte, skllav, njeri pa asnjë të drejtë, kafshë mbi të cilën policët ushtronin forcën fizike dhe zbraznin mllefin që nuk e kuptoja nga e merrnin.
Si është e mundur? pyeste ajo, ndërsa nuk e dinte se kujt ia bënte këtë pyetje. Si u shpërfytyruan njerëzit ashtu? Një çmendi kolektive, tha ajo me gjysmë zëri. Sa më pikëllon që të shkaktuan aq shumë dhimbje.
Më trego, si re në dorë të policëve? Kishte ndonjë fletarrestim apo ashtu kot, pyeti ajo. Ashtu si s’ta merr mendja. Dy ditë pasi erdha në qytetin tim më kapen në rrugë gjatë arrestimeve rutinë, ndërsa shkoja të kontrolloja mikun tim që kishte inflamacion. Kisha me vete stetoskopin dhe çantën e ndihmës së parë. Më futën në një burg, me qindra të tjerë, më akuzuan për terrorizëm. S'donin të dëgjonin kur u tregoja kush jam e nga vija. Më tallnin me cinizëm. Ti vjen nga Beogradi? Mos më thuaj, të lutem, i drejtoheshin njëri-tjetrit. Mos je takuar me Lepa Brenen, më pyesnin e qeshnin. Dikur heshta, kot që u flisja. Aty s'kisha asnjë vlerë. Isha i burgosur, armik. Më përplasën në një qeli. Nga dritaret e ngushta dëgjonim artilerinë se si gjuante predha mbi vendbanime, shihnim si digjeshin shtëpitë, na çmerisnin britmat e vrasësve dhe klithmat e viktimave, era shkrumb dhe mish të djegur na i digjte sytë e fytin. Nuk e dinim me saktësi ç’po ndodhte, por erë vdekje vinte nga të gjitha anët.
Pastaj na zhvendosën sërish në një burg tjetër të periferisë. Na thanë se këtu nuk ishim më të sigurt se mund të vrisnin terroristët. Nuk e dinim cilët terroristë, sepse policët terroristë na quanin edhe ne. Më vonë e morëm vesh se na kishin sjellë në këtë burg që të na godisnin avionët e NATO-s. Prapa burgut e kishin fshehur artilerinë kundërajrore. Gjuajtjet e artilerisë i dëgjonim kur jepej alarmi. Nuk kaloi shumë ditë kur nisën bombardimet në kampin e burgut. Policët u fshehën në strehimoren kundërajrore. Ne mbetëm nëpër qeli. Bombat e shpartalluan një pjesë të burgut, të burgosurit vraponin si të pakokë ngado, dikush u fut në nyjat sanitare, dikush u fsheh prapa mureve të larta, ndërsa me të pushuar bombardimet gardianët na ndiqnin prapa me kallash, ata që i kapnin, i vrisnin në vend, disa që ishin fshehur në puseta kanalizimesh, gardianët ua hidhnin granatat a bombat e dorës sipër, ndërsa i nxirrnin kufoma të gjymtuara. Disa nga të burgosurit u përpoqën të kalonin muret e larta të rrethuara me tela gjemborë, por mbetën në tela, rojat i korrën me mitraloz. Derisa nuk e humba vetëdijen vrapoja si i pa kokë, britmat e shokëve të mi që kërkonin të futnin kokën kudo më bënin të ulërija nga pafuqia jonë.
Të nesërmen po ato roja që gjuanin mbi ne më nxorën nga grumbulli i kufomave, më kthyen nga vdekja. Kisha një plagë, por askujt nuk i bëri përshtypje, më plandosen në dyshemenë e përgjakur të burgut.
Ai rrëfente, ajo e shihte e pikëlluar. Dy-tri herë u tremb nga zbehtësia e fytyrës së tij. U rrëqeth kur e mendoi se si e nxirrnin trupin e tij nga kufomat, sikur ta nxirrnin nga varri.
Zot, sa ia kam pasur frikën se je në vuajtje të skëterrshme. Qaja dhe të shaja pse shkove. I ndiqja në ekran kolonat e pafundme të refugjatëve, i afrohesha ekranit dhe përpiqesha të shquaja fytyrën tënde në mesin e atyre fatkëqijve. Sa herë jam lutur për ty: Zot shpëtoma e ma kthe të tërin. E di ti se e kam çmendur botën duke të kërkuar në organizata ndërkombëtare për të zhdukurit, i thërrisja radiostacionet në gjuhën tënde e gjuhë të rajonit, ku rendisnin listat e të zhdukurve dhe të kërkuarve, jepja shpallje në gazeta. Më kanë sharë, herë njerëzit tuaj, herë njerëzit e mi, ndërsa ua thosha emrin tim dhe emrin tënd: Nada kërkon Ilirin. I përgjëroja të ma thoshin një fjalë për ty, të më tregonin se je gjallë, të më jepnin kurajë, por ata ma mbyllnin telefonin. Kishin aq shumë të zhdukur, më thoshin me nervozë, sa nuk e dinin ku e kanë kokën. Janë familje të tëra, për të cilët nuk dihet gjë, ndërsa ti e kërkon Ilirin. Ndonjëri më quajti kurvë. Më mbërthente dëshpërimi e qaja tërë kohën. Mallkoja tokë e qiell. Një radiostacion e dha emrin tënd, e dha edhe emrin tim, gati u çmenda nga gëzimi. Por asgjë më shumë.
S’kisha se si të dëgjoja asnjë thirrje. Atje ku isha unë, nuk vinin ftesa, kur të thërrisnin me emër, të dërgonin në vdekje. Pushkatonin të burgosur e të kapur rrugës, njerëz që i nxirrnin nga kolona.
Kush e mendonte se do të zhvilloheshin gjërat kështu, në këto përmasa tmerri, pëshpëriti ajo e dëshpëruar.
Pastaj iu kthye burrit: E takove familjen tënde pasi dole nga burgu?
I kishin vrarë të gjithë, i tha ai thatë. Shtëpia ishte shkrumb. Kufomat i kërkova me vite, por nuk i gjeta.
Sa tmerr! pëshpëriti ajo më zë të ulët.
Instinktivisht të dytë kthyen kokën nga grykëderdhja e dy lumenjve Sava e Danubi, ku pëshpëritej se ishte një varr masiv. Iu duk sikur errësira nga jashtë vjen e futet edhe në restorant, një mjegull e dendur e zezë. Kosëtari Shën Gabrieli ecte në majë të gishtërinjve, duke e pahitur kosën e madhe të vdekjes. Ajo u rrëqeth, ia shtrëngoi në ethe duart burrit.
E di ti se përtej, në moçalishte, në terrin e natës sollën të vrarë nga Kosova me kamionë- frigoriferë. Ishte e tmerrshme kur e dëgjuam shumë kohë më vonë. Fëmijë e gra të masakruar, të ngrira në frigoriferë. Tonelata kufomash.
Më kanë thënë, iu përgjigj ai. Lemeritëse, tha ajo me bebëza të zgjeruara. E di si u mor vesh e plasi skandali? Kur nga frigoriferët e përmbytur dilnin gjymtyrë a koka të vdekurish? E keqja merret vesh shpejt, ia tumiri ai.
Të lutem, më thuaj ku ishe kur dole nga burgu?
Në çmendinë. Aty na lanë policët. U përziem me banorët e azilit. Kishte nga të gjitha kombet. Nuk dihej kush ishte i çmendur e kush normal. Shumë prej të marrëve menjëherë pas ikjes së policëve, ia mbathnin, disa nuk u kthyen më, dolën ta shijonin lirinë, disa u kthyen të dëshpëruar, sepse s’dinin ç’të bënin me lirinë. Mua s’më bëhej të lëvizja më, isha lodhur nga të gjitha. S’doja ta shihja askënd. Jashtë ishte rrëmujë, krismat e pushkëve nuk pushonin. Dikush festonte që u çliruam, dikush shkrepte, sepse ishte mësuar kohë të gjatë me krisma plumbash, një tjetër donte ta shijonte erën e luftës e të barotit. Ndenja aty, më duhej kohë ta merrja veten. Askush nuk më pyeste për asgjë. Ndonjëherë vinin të huaj, na shihnin si në kopshtin zoologjik, bisedonin me ne dhe iknin.
Për t'u shkëputur nga imazhi i trishtë ai e pyeti: Nëna e vëllai si janë?
Zorani u vra në luftë, nëna vdiq. E mobilizuan befas dhe po aq befas e nisën me një kontingjent në vendin tënd. Bëhej një betejë e tmerrshme atje, ashtu raportonin mediat. Unë e mami rrinim si në ferra duke pritur lajme nga fushëbeteja. Pas disa javësh e vranë në një mal të mallkuar, Koshare më duket e quanin. Kufomën e morëm më vonë. Nuk na lejuan ta hapnim arkën e të vdekurit, ishte e mbyllur hermetikisht. Nëna vdiq nga pikëllimi, nuk e përballoi vdekjen e Zoranit. I qava dhe i varrosa të dytë njërin pas tjetrit.
Sa tmerr, tha ai për herë të parë.
Këtu nuk kishte luftë, por ishte çmendi. Pakkush e kishte mendjen e kthjellët. Pas disfatës së turpshme, askush nuk bëzante, askush nuk e thotë pse u futën në një aventurë të rrezikshme, askush nuk kërkon llogari për ushtarët e vrarë, për popullatën e shpërngulur, që i mbushën sallat e sporteve, ndërsa lanë prapa vetes shtëpi e prona. Askush nuk guxonte të kundërshtonte zëshëm, të zëshëm nuk janë as tash. Më vjen të ulërij. Botën e bëmë armike, të gjithë na e kishin fajin, të gjithë na urrenin. Nga ata të paktët dikush tha se ushtarët tanë po vriteshin kot në rrafshnaltën e trishtë të Kosovës. Atje nuk na duan, pse t'i mbajmë me dhunë, tha një politikani tjetër që ra nga pushteti ndonjë vit më parë. I pari e braktisi vendin për blasfemi, sepse nuk mund të jetonte më këtu, të dytin e hodhën në gropë gëlqereje, një natë të errët, pasi e ekzekutuan me tre plumba në kokë. Shumica klithnin kundër NATO-s, "NATO, agresore!", bënë zinxhir mbi urën e qytetit dhe i detyronin edhe të tjerët të bënin të njëjtën gjë. Kujdestarët patriotë detyruan edhe bashkëkombësit tuaj në Beograd të dilnin e të çirreshin, nxorën në rrugë aktorë të njohur. Pamjet e CNN E BBC-së të tmerronin me kolonat e pafundme që po iknin. Më trishtonin këto pamje.
Kohë të gjatë heshtën. Dy herë kamerieri ua solla nga një gotë me verë të zezë.
Dikur ajo iu kthye: Je vendosur në ndonjë hotel? Jo, ia ktheu ai. Mund të rrish tek unë. S'kam njeri, i pëshpëriti ajo.
Jashtë kishte rënë nata, tingujt e valsit shpërndaheshin me drojë në sallon.
