I. Konteksti Historik: Kosova në Strukturat Federale të Jugosllavisë
1. Kosova pas Luftës së Dytë Botërore (1945–1963)
Pas aneksimit të dhunshëm nga Mbretëria Serbe në vitin 1912, Kosova iu bashkua Jugosllavisë komuniste pas vitit 1945, pa u konsultuar ndonjëherë në mënyrë plebishitare apo me ndonjë marrëveshje të vullnetshme nga populli shqiptar. Fillimisht, ajo u shpall Krahinë Autonome brenda Serbisë, por pa të drejtë përfaqësimi në strukturat federale të FRSJ-së. Kjo periudhë u karakterizua nga represion i ashpër, përfshirë masakra dhe spastrim etnik, si rasti famëkeq i Masakrës së Tivarit (1945), ku mijëra shqiptarë të rekrutuar me forcë u vranë barbarisht.
2. Kushtetuta e 1974 – Autonomi de facto Republikane
Nën presionin e rrethanave gjeopolitike dhe kërkesave legjitime për barazi, Kushtetuta e vitit 1974 i dha Kosovës kompetenca të gjera: e drejta për të miratuar ligje, për të pasur Gjykatë Kushtetuese dhe përfaqësim në Presidencën Federale. Në praktikë, Kosova funksiononte si një republikë de facto, me të drejtë vetoje në çështje të rëndësishme federale – një hap domethënës drejt subjektivitetit të saj politik.
II. Shtypja dhe Shkelja e Kushtetutës nga Serbia (1989–1990)
1. Grushti Kushtetues i Miloshević-it
Me ardhjen në pushtet të Slobodan Miloshević-it, nisi suprimimi sistematik i autonomisë së Kosovës. Në mars 1989, nën presion ushtarak, Kuvendi i Kosovës u detyrua të miratonte ndryshimet kushtetuese të Serbisë, të cilat e reduktonin Kosovën në një krahinë të zakonshme. Deputetët shqiptarë u rrethuan me tanke dhe mjete të blinduara për t’i detyruar të votojnë. Deputeti Ukshin Hoti u arrestua pas kundërshtimit të tij të hapur ndaj këtij akti antikushtetues.
2. Fushata të Spastrimit Kulturor dhe Administrativ
Filloi një spastrim i organizuar: shqiptarët u përjashtuan nga administrata publike, arsimi, drejtësia dhe forcat e sigurisë. Universiteti i Prishtinës u mbyll për studentët shqiptarë. Në vitin 1990, protesta studentore paqësore u shtyp me dhunë brutale: mbi 100 studentë u arrestuan dhe u torturuan; disa prej tyre humbën jetën, përfshirë edhe studentin Afrim Zhitia.
III. Proklamimi i Republikës së Kosovës – Fillimi i Divorcit Politik dhe Juridik (1990–1992)
1. Deklarata Kushtetuese e 2 Korrikut 1990
Deputetët shqiptarë shpallën solemnitetin e së drejtës së Kosovës për të qenë njësi federale e barabartë, duke hedhur bazat për shkëputje nga Serbia dhe nga vetë federata jugosllave. Ky akt u pasua me ndërhyrje policore serbe, shpërndarje të Kuvendit dhe arrestime politike. Liderë si Kolë Berisha, Fehmi Agani dhe Adem Demaçi u vunë nën kërcënim të drejtpërdrejtë për jetën.
2. Kushtetuta e Kaçanikut (7 Shtator 1990)
Në fshehtësi të plotë, në qytetin e Kaçanikut, deputetët shqiptarë miratuan Kushtetutën e Republikës së Kosovës, e barabartë me njësitë e tjera të federatës. Kushtetuta bazohej në Kartën e OKB-së dhe parimin e vetëvendosjes së popujve.
3. Referendumi për Pavarësi (26–30 Shtator 1991)
Organizuar nga strukturat legjitime të Republikës së Kosovës nën pushtim, referendumi rezultoi me 99.87% të votave për pavarësi. Procesi u zhvillua në kushte represive, me votim në shtëpi private. Në Krushë të Madhe, policia bastisi qendrat e votimit dhe arrestoi aktivistët lokalë.
IV. Lufta për Liri dhe Ndërhyrja Ndërkombëtare (1998–1999)
1. Formimi i UÇK-së dhe Rezistenca e Armatosur
Pas një dekade shtypjeje dhe indiferencë ndërkombëtare, u themelua Ushtria Çlirimtare e Kosovës. Beteja e Prekazit (5–7 mars 1998), ku u vra komandanti Adem Jashari me familjen e tij, shënoi kthesën historike drejt rezistencës së armatosur.
2. Spastrimi Etnik dhe Masakrat
Serbia ndërmori një fushatë gjenocidale. Masakra e Reçakut (janar 1999) ku u masakruan 45 civilë, tronditi opinionin ndërkombëtar. Masakra e Mejës (prill 1999) rezultoi në mbi 300 burra të vrarë e groposur në varreza masive.
3. Ndërhyrja e NATO-s (Mars–Qershor 1999)
NATO ndërhyri për të ndalur gjenocidin. Marrëveshja e Kumanovës (10 qershor 1999) detyroi Serbinë të tërhiqte trupat e saj dhe lejoi vendosjen e forcave ndërkombëtare në Kosovë.
V. Administrimi Ndërkombëtar dhe Pavarësia de jure
(1999–2008)
1. Rezoluta 1244 – Një Status i Përkohshëm
Këshilli i Sigurimit i OKB-së vendosi Kosovën nën administrimin e UNMIK-ut, duke pezulluar juridiksionin serb. U ndërtuan institucionet e përkohshme të vetëqeverisjes, përfshirë Presidencën, Kuvendin dhe Gjykatën Kushtetuese.
2. Procesi i Vjenës dhe Plani Ahtisaari (2006–2007)
Bisedimet për statusin përfundimtar dështuan për shkak të qëndrimit refuzues të Serbisë. Plani Ahtisaari rekomandoi pavarësi të mbikëqyrur, duke garantuar të drejta të avancuara për komunitetin serb dhe minoritetet e tjera.
VI. Shpallja e Pavarësisë dhe Fundi i Divorcit (17 Shkurt 2008)
1. Deklarata e Pavarësisë
Kuvendi i Kosovës shpalli pavarësinë, duke garantuar të drejtat e pakicave dhe respektimin e standardeve ndërkombëtare. Deri më sot, mbi 100 shtete e kanë njohur Kosovën, përfshirë SHBA-në, Mbretërinë e Bashkuar, Gjermaninë, Francën dhe shumicën e vendeve të BE-së.
2. Rasti në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë (2010)
GJND vendosi se shpallja e pavarësisë nuk shkeli të drejtën ndërkombëtare, duke forcuar legjitimitetin juridik të Kosovës si subjekt sovran në arenën ndërkombëtare.
Një Divorc i Gjatë, i Dhimbshëm dhe i Drejtë
Divorcimi i Kosovës nga Jugosllavia dhe nga Federata Serbi–Mal i Zi nuk ishte një proces thjesht politik, por një lëvizje historike për çlirim nga kolonializmi i brendshëm. Ky proces, i justifikuar nga e drejta ndërkombëtare, u realizua përmes votës së lirë, qëndresës paqësore, luftës çlirimtare dhe ndërhyrjes humanitare ndërkombëtare. Ai përfaqëson një model të drejtësisë historike për popujt e shtypur në kërkim të vetëvendosjes dhe dinjitetit kombëtar.
