Simpoziumi shkencor ndërkombëtar i Muzeut Historik Kombëtar, organizuar nga unë si Drejtor i MHK-së në 2005-ën mbi Epitafin e quajtur konvencionalisht si i Glavinicës qe i frytshëm, dobiprurës, sensibilizues, idelindës, horizonthapës. Për hir të së vërtetës, duke e studiuar përherë dhe me ngulm në plan krahasimtar dhe kuptimor Epitafin, dalim në disa ide të reja.
1. Emërtimi i këtij monumenti si “Epitafi i Glavinicës” nuk është i saktë sipas mendimit tim. Pse? Vetë mbishkrimi i Epitafit nuk e mbart aspak këtë emërtim. Emërtimi ka lidhje me Peshkopin Kalist, i cili quhet i Glavinicës dhe i Beratit, sipas qarkut dhe ndarjes peshkopale. Kjo nuk ka të bëjë me vendin ku është bërë dhe ekspozuar për të parën herë Epitafi. Emërtime të tilla kishtare ekzistojnë edhe sot. Por emërtimi i titullarit nuk është domosdo edhe emërtimi i objektit. Edhe nëse do nisemi nga formula titullare e Peshkopit Kalist, nuk kemi të drejtë ta quajmë Epitafin as si “Epitaf i Glavinicës” dhe “i Beratit”.
2. Në mbishkrim del qartë që Epitafi është porositur në kohën e zotërimit të dy princërve shqiptarë të familjes princërore Balshaj, Gjergjit dhe vëllait të tij Balsha i Dytë në vitin 1373. Pra ky Epitaf mund të quhet në mënyrë më logjike si “Epitafi i Balshajve”. Balshajt qenë pushteti politik, që zotëronte në fakt ngjarjen fetare. Pra Balshajt përjetësuan emrin e tyre në këtë Epitaf? Ku qëndron marrëveshja e Balshajve me një Peshkop autoritativ dhe shumë të ditur si Kalisti, i cili është titullar i një qarku peshkopal? Për ç’arsye të thellë politike, por edhe kishtare, u përurua ky Epitaf, çfarë ceremonish të kohës u bënë për të në momentin e ekspozimit, si një instrument ritual shumë i rëndësishëm?
3. Nga mbishkrimi dimë se kisha ku është vendosur Epitafi dhe e ka poseduar këtë kryevepër i kushtohej Shën Marisë, “Hyjlindëses së patundur”, siç thuhet në mbishkrim. Padyshim që kjo kishë e Shën Marisë ka qenë shumë e rëndësishme. Por ne nuk e dimë ubikacionin e kësaj kishe. Në ç’pikë gjeografike kryeqëzuese për Shqipërinë e Jugut ka qenë kjo kishë? Nga ana tjetër, dimë me siguri se kisha titullare e peshkopatës në shek. XIV ka qenë pikërisht në Berat. Dokumentet heshtin për Glavinicën si qendër kishtare në shek. XIV. Mundet që titulli që lidh Glavinicën me Beratin të ruajë si një situatë më të vjetër reliktuare, pikërisht emrin e Glavinicës.
4. Ekuacioni barazues, që lidh emrin e Glavinicës me Ballshin nuk është i saktë. Është e vërtetë që Ballshi ka pasur një kishë e katedrale shumë të rëndësishme në shek. VI pas Krishtit, në epokën e artë të Justinianit. Në këtë kishë katedrale janë gjetur disa pilastra monumentale me relieve të gdhendura të Antikitetit të Vonë, madje edhe mbishkrime poetike kishtare, që lidhen me emrin e një Viktorini, qeveritar i njohur në kohën e Justinianit të Madh. Përkthimi gjoja i përgjigjet realitetit. Fjala “Balsh” nuk lidhet me emrin “ballë”, madje as me emrin e qytetit antik Bylis, si është thënë deri më sot. Fjala “glavinicë” do të thotë në sllavisht “kokë”, me mbaresën zvogëluese icë. Në të vërtetë nuk mund të kemi një ekuacion përkthimi nga shqipja në sllavisht. Toponimi “Balsh” lidhet logjikisht dhe shprehimisht me emrin e Balshajve, ashtu si toponimi “Myzeqe” lidhet me emrin e Muzakajve, ashtu si toponimi “Manskuri” lidhjet me emrin e Skurajve, apo toponimi krahinor “Dukagjin” me familjen princërore të Dukagjinasve. As ekuacioni gjuhësor Bylis-Balsh nuk qëndron, as morfologjikisht, as fonetikisht. Po ku vallë duhet lokalizuar dhe saktësuar vendi i Glavinicës?
I ndjeri Theofan Popa, në një studim të tij të hershëm thotë, se Ballshi i sotëm është Glavinica mesjetare. Por në ç’kohë qenka bërë ky ndërrim i emrit? Madje Ballshi është më i vjetër në ndërtimet kishtare dhe nuk është zhdukur gjatë mesjetës, ka ekzistuar paralelisht me Glavinicën. Nuk dimë qartësisht nëse ka ndërruar në një formë të dytë toponimi i Ballshit. Kjo gjë e përjashton identifikimin e tij me Glavinicën.
5. Në dokumentet bizantine përmendet emri i Glavinicës. Në biografinë e Klementit të Ohrit (që vdiq më 916) përmendet Glavinica me një emër tjetër grek. Kefalenia, që lidhet me greqishten “kefalo”, që do të thotë “kokë”. Klementi qe peshkop i Tiveriupolit, pastaj administroi zonën kishtare nga Selaniku deri në Jeriko dhe në Janinë. Pikërisht afër Jerikosë, që është Orikumi, ruhet edhe sot toponimi Glavinicë, vend që ka gërmadha kishash të pastudiuara. Glavinica, me emrin Kefalenia, përcaktohet në zonën nga brigjet e Vlorës deri në Ohër. Dijetari i shquar bizantolog Koço Bozhori në një shënim të tijin, për burimet bizantine, të lidhura me Shqipërinë, paraqet të gjitha tezat e mundshme të identifikimit të Glavinicës, ku krahas tezës se Glavinica është në Balshin e sotëm, ka edhe teza, që e vendosin Glavinicën në rrjedhën e sipërme të lumit Devoll, në jugperëndim të Ohrit.
Ana Komnena e shek. XI e përmend Glavinicën në një kontekst gjeografik, që e identifikon me fshatin Levan të Fierit. Bizantologu bullgar S.Ivanov e vendos në Gjirin e Vlorës, mendim që e mbështet edhe studiuesi Snegarov. Një tjetër studiues, V.Zlatarski e vendos Glavinicën ndërmjet fshatrave Gorea dhe Bubullima, pranë lumit Seman. Studiuesi Migater, por edhe Struevil e vendosin Glavinicën në veri të Ohrit. Në gjendjen e sotme të burimologjisë së shkruar, të gjitha këto hipoteza shkencore nuk janë mbushamendëse dhe të pranueshme. Mospërputhja e mendimeve shpreh qartë faktin, se kërkimet hulumtuese duhet të vazhdojnë edhe në të ardhmen.
6. Nga pikëpamja stilistikore e ikonografisë për herë të parë kemi shprehur mendimin se ky Epitaf i takon risisë artistike të stilit paleolog. Por këtu bie në sy diçka krejt e veçantë. Përgjithësisht është një normë ikonografike që në epitafët e ngjashëm bizantinë te koka e Krishtit të zbritur nga kryqi të jenë figurat e tri Marive, vetëkuptohet afërsia më e madhe hyjnore dhe intime e Shën Marisë Nënë me të Birin, Krishtin. Kjo formulë ikonografike ka një element të theksuar femëror, gjë që lidhet me kultin e Mariaizmit, karakteristikë e Kishës Lindore, që përbën një ndryshim konceptual ikonografik shpesh me Kishën Perëndimore.
Në Epitafin tonë figura e Shën Marisë është vënë në një medaljon të vogël anash dhe simetrikisht në një medaljon tjetër të vogël, është vënë Maria Madalena. Figurat kryesore mbi kokën e Krishtit janë mashkullore, Moisiu në moshë të re, Profeti Isaia dhe Josifi i Arimatesë. Mungon në këtë kuadër figura e Gjonit Ungjillor, që është gjithnjë i pranishëm pranë tri Marive në Epitafet me formula ikonografike bizantine. Një ndryshim tjetër shumë i rëndësishëm ikonografik është që fytyra e Krishtit është e një djali të ri, me shumë pak mjekër dhe me mustaqe të holla, jo sipas arketipit të rëndomtë të ikonografisë së fytyrës së Krishtit në Bizant. Fytyra e Krishtit në këtë Epitaf mua më kujton ikonografinë e Krishtit në miniaturat e kodikëve francezë koraliane. Është harruar fakti se dy kodikë me origjinë nga Vlora, shek. XII, që ruhen në Arkivin e Shtetit kanë miniatura, që lidhen me artin e Europës Perëndimore, siç i ka klasifikuar i paharruari Theofan Popa. Mos ndoshta ky është një argument, që i shtyn kërkimet tona pikërisht në kishat e zonës së Vlorës në shekujt XII-XIV?
Gjergj Arianiti ka mundësi të ketë qenë formuluesi i mbishkrimit dhe në hierarkinë kishtare të titullarit Kalist, pra një dijetar i Kishës. Kjo e përforcon më shumë tezën tonë që emërtimi i Epitafit duhet quajtur Epitafi i Balshajve, sepse ata janë zotëruesit politikë të zonës, apo të Kishës ku është vendosur për herë të parë Epitafi. Emërtimi i Epitafit si i Glavinicës është bërë nga Theofan Popa, bazuar gjoja në një legjendë popullore në fshatin Breshtan në fillim të shek. XX. Por legjenda popullore nuk ka saktësi shkencore. Është mëkat dhe jo e saktë, që ky Epitaf i mrekullueshëm të vazhdojë të emërtohet në mënyrë rutinore, pa asnjë bazë, si Epitaf i Glavinicës.
Së fundi Epitafi ka një varg poetik, që i drejtohet në vetën e dytë Krishtit, një varg që mban edhe një pasthirrmë: ah! “Ti që zotëron jetën ah! Si je trup i vdekur pa frymë!” Në fillim dhe në mbarim të këtij vargu është vendosur nga një kryq, por jo thjesht si dallim ortografik. A është ky varg i kopjuar nga poezia kishtare biblike apo është origjinal? Këtë gjë nuk e dimë! Ka shumë probleme të tjera që lidhen me këtë Epitaf. Analizat laboratorike dhe kimike e ndriçojnë këtë objekt nga brenda; ne nuk dimë origjinën e mëndafsheve të Epitafit, por dimë që teknologjia e qëndisjes me ar është e nivelit të lartë, siç është një stil i shkëlqyer realizimi me ndjeshmëri i strukturës ikonografike.
