Në bazë të gjetjeve arkeologjike, del se Himara ka qenë e banuar qysh në lashtësinë e hershme. Në dëshminë e vet Plini përmend një kështjellë me emrin Himara, në malet Akrokeraune. “In Epiri ora castellum in Acrocerauniis Chimera”. Kjo kështjellë del për herë të parë në shekullin e tretë para Krishtit.
Emri Himarë ndeshet në listën e krahinave fqinje me grekët, ku ishin dërguar lajmëtarë të lojërave olimpike për të lajmëruar praninë e tyre. Rreth viteve 220 - 189 para Krishtit, lajmëtari grek Thoras Thrasimahos ishte dërguar në Himarë, “en Kemarai”, për të çuar aty lajmin e zhvillimit të lojërave olimpike në Delf.
Emri i Himarës, “Himairai”, del përsëri në shekullin VI, në dëshmitë e Prokopit të Cezaresë, në librin “Lufta me vandalët”. “Është e drejtë,- thotë ai,- të flasim për të gjitha fortesat që ndërtoi perandori Justinian në këtë pjesë të Europës”.
Gjer në shekullin e VIII Himara përmendet si qendër peshkopate, duke vazhduar kështu edhe në shekujt e tjerë.
Në shekullin XIII del përsëri emri i kështjellës së Himarës, krahas atyre të Butrintit dhe të Sopotit.
Një nga fshatrat më të vjetra të Himarës është Palasa, e cila përmendet në shkrimet e Jul Cezarit (viti 49 para Krishtit). Më 28 nëntor 49, ushtria e Jul Cezarit zbarkoi afër një vendbanimi që quhej Palesta (Palasa e sotme), “në një breg me shkëmbinj të nënujshëm dhe gërxhe, duke iu shmangur limaneve që mund të kontrolloheshin nga kundërshtari”. Fisi Gërminiorum që përmendet nga autorët e lashtë me vendndodhje në Akrokeraune ka lënë gjurmët e veta në toponimin e fshatit Dhërmi, midis Palasës dhe Himarës.
Në territorin e Himarës, përmendet edhe porti ose limani i Panormit, i cili identifikohet me Palermon e sotme (Straboni, “Gjeografia e Botës”).
“Lundrimi nga viset e kaonëve drejt Lindjes e gjirit të Ambrakisë dhe Korintit, që ka në të djathtë detin Auson dhe në të majtë Epirin, është një mijë stade nga Keraunet. Në këtë largësi ndodhet Panormi, liman i madh midis maleve Keraune, dhe, më tutje, një tjetër liman i quajtur Onhesmi (Saranda e sotme), kundrejt të cilit ndodhet bregu perëndimor i Korkyrës.”
Në librin “Gjeografia” Straboni përmend edhe një fakt tjetër që ka lidhje me banimet tepër të hershme të këtyre brigjeve. “Në malet Keraune,- thotë ai,- duken disa shenja që flasin për endjen nëpër këto anë të argonautëve. Në afërsi të Himarës, më në brendësi të saj, është qyteti i lashtë i Amantias për të cilin Stefan Bizantini dëshmon se ky qytet është i themeluar nga abantët, që ikën nga Troja. Emri i këtij qyteti është Abantia”. Kalimahu e quan atë edhe Amantina. Bizantini flet dhe për proceset fonetike që kanë ndodhur në fjalën “abantia”.
Sipas mënyrës barbare,- thotë ai, “b” kthehet në “m”.
Ka qenë një kohë ku trojet ballkanase banoheshin kryesisht nga popullsia ilire, maqedonase, trakase dhe helene, në Jug. Kjo është koha kur fiset jetonin në vëllazëri dhe harmoni me njëri-tjetrin. Fakt për këtë janë dëshmitë homerike. Popullsia feakase, që banonte në kufi me fiset akease, nuk mori pjesë në luftën greko-trojane, meqë trojanët i quanin fise të një gjaku, ndërsa akeasit i kishin fqinjë të mirë.
Ballkani ka qenë një trevë që ka pritur dhe përcjellë shumë fise pushtuesish, si: romakë, hunë, bullgarë, serbë, turq etj. Ka pasur shumë lëvizje popullsish nga Veriu në Jug dhe anasjelltas, ashtu si ka pasur dhe emigrime të mëdha të fiseve ilire, nga Veriu në Jug dhe matanë detit.
Të gjitha këto lëvizje kanë qenë të natyrshme. Popujt, për shkaqe luftërash apo për shkaqe natyrore, kanë lëvizur lirisht, në kërkim të një jete më të mirë.
Mirëpo, dy shekujt e fundit, me zgjimin e ndjenjave kombëtare, në këto troje kanë ndodhur disa dukuri të pazakonta. Me zgjimin e kombit grek, është fjala për kohën e pasrevolucionit grek, qarqe të ndryshme greke nisën ta shohin fqinjin e tyre verior, si një thelë të majme për orekset e tyre nacionaliste.
Qarqet shoviniste greke dhe profesorët në shërbim të tyre e nisën punën me falsifikimin e historisë së tyre. Ata i shkelën me këmbë dëshmitë e historianëve të tyre për ekzistencën e një Epiri jo grek, duke e nisur historinë e tyre qysh me Despotatin e Epirit. Disa prej tyre arritën gjer aty sa kërkuan ta fshijnë nga harta e dheut popullsinë shqiptare, pasardhëse e ilirëve të famshëm, duke e zëvendësuar atë me emërtimin “Epir”. Kjo konstante e pandryshuar e politikës greke, - thotë studiuesi i Himarës, Rami Memushaj,- i ka sjellë vendit tonë humbjen e një pjese të mirë të trojeve të veta.”
Shovinistët grekë kanë më se 160 vjet që ëndërrojnë aneksimin e të ashtuquajturit “Vorioepir”. Dy herë janë bërë prej tyre përpjekje të pasuksesshme për aneksimin e Vorio Epirit. Hera e parë në vitin 1877, vit kur qeveria greke dërgon në Shqipëri 800 vullnetarë, të cilët zbarkojnë në Sarandë dhe zënë me forcë fshatin Lëkurës. Por prapsen shpejt nga ushtria turke e atëhershme në bashkëpunim me forcat shqiptare të prefekturës së Gjirokastrës. Hera e dytë më 1912. Më 19 nëntor 1912 trupa të rregullta andarte, nën komandën e majorit himariot Spiro Milo, zbarkojnë në Himarë.
Qëllimi i tyre ishte të merrej pjesa më e madhe e të ashtuquajturit “Vorioepir”.
Qarqe të caktuara kanë kohë që përpiqen ta paraqesin popullsinë ortodokse të trevave të jugut, të Korçës dhe të Gjirokastrës, si popullsi greke. Tentativa e tretë për aneksimin e trojeve shqiptare nën shtetin grek i përket vitit 1920. Me largimin e garnizoneve italiane nga Himara elementët grekomanë u përpoqën përsëri të shpallnin Himarën “autonome”. Ideatori i kësaj lëvizjeje ishte Niko Miloja, i vëllai i Spiro Milos, me origjinë nga Himara. Një vërshim i elementeve grekomanë u duk dy-tre vjetët e fundit, për aneksimin e trojeve shqiptare. “Veprime të tilla arritën pikën kulmore me ngritjen e flamurit grek në qytetin e Himarës.” (R. Memushaj. “Himara”)
Të gjitha këto veprime tregojnë se nacionalizmi grek i ditëve tona ka ndryshuar fare pak nga ai shovinizmi grek i njëqind vjetëve më parë. Me lloj-lloj formash e falsifikimesh ata përpiqen të argumentojnë se në Shqipëri ka mbi 300-400 000 persona të popullsisë greke, ndërkohë që në Shqipëri, të gjitha kombësitë e huaja të marra së bashku, nuk përbëjnë më shumë se 3 për qind.
Për sa i përket lashtësisë, dëshmitë për një Himarë kaone vijnë kryesisht nga historianët dhe gjeografët e antikitetit grek, si “Straboni e Tukididi.
Për shekujt e mëvonshëm na vijnë në ndihmë shumë historianë të tjerë botërorë, të cilët ndriçojnë ekzistencën e një treve ilire dhe iliro-maqedonase, tërësisht jo greke, e cila ndahet me kufirin grek në Ambraki.
Pas vitit 584, kohë kur nisën luftërat e Perandorisë së Bizantit me fiset avare të zbritura nga trevat e Gjermanisë, emri i Himarës nuk përmendet më.
Në vitin 904 e gjithë krahina e Himarës dhe Kurveleshit bie nën mbretërinë e shtetit bullgar, me mbret Simeonin. Kjo periudhë zgjati gjer në vitin 1018.
Më 1199 perandori i Bizantit, Aleksi III Komneni, i njohu Venedikut privilegje mbi zonën e Himarës dhe Kurveleshit.
Në vitin 1204, kur Perandoria Bizantine u nda në katër pjesë, Himara mbeti nën Despotatin e Epirit.
Pas vdekjes së Mihail Komnenit II, krahina e Himarës dhe Kurveleshit bie nën sundimin e Karlit të parë Anzhuin. Në vitin 1272 Karli Anzhuin themeloi despotatin e Arbërisë, që pati një jetë shumë të shkurtër.
Në vitet 1335-1336 popullsia e Himarës dhe e Kurveleshit hidhet në një kryengritje të madhe ndaj sundimit Bizantin. Pas këtij viti, për më se gjysmë shekulli vendin e tyre e zënë serbët. Në vitin 1417 krijohet Despotati i Vlorës në të cilin përfshihet gjithë krahina e Himarës. Pas këtij viti Himara dhe e gjithë Shqipëria e jugut bie nën sundimin turk, i cili do të zgjaste gjer në fillim të shekullit të njëzet.
Siç vihet re, në asnjë kohë dhe në asnjë rast nuk bëhet fjalë për lëvizje të ndonjë popullsie greke drejt trevave të Himarës. Është e vërtetë që në Himarë dhe në Dhërmi ka familje që flasin greqisht dhe quhen greqishtfolës, por për sa i përket etnisë së tyre askush nuk ka të dhëna që ata janë të ardhur në këto troje. Për sa i përket ninullave, besëtytnive, mallkimeve, etj., ato janë të përziera, por disa studiues kanë vënë re se fjalët më të vjetra i përkasin gjuhës shqipe.
Emigrimi më i madh që njihet në Himarë, pas pushtimit turk është ai i vitit 1492, ku pjesa më e madhe e popullsisë, për të mos rënë në duart e pushtuesit turk u hodhën matanë detit, në Sicili, e një pjesë tjetër me origjinë baritore emigroi fillimisht në Greqi. Dëshmi e një emigracioni të hershëm të banorëve të fshatrave të Himarës, në Kalabri është edhe poema “Milosao, i poetit të shquar Jeronim de Rada.
Legjenda për një “Vorioepir grek”
Falë dëshmive të historianëve të lashtësisë: Tit Livit, Strabonit, Plinit, Apianit, Herodotit, Skilaksit, Bizantinit etj., kufijtë e Greqisë zgjaten në Veri, gjer në Ambraqi. Me ndarjen e kufijve të territorit shqiptar, nacionalistët grekë dolën me “megaliidenë” që kufijtë e saj shtriheshin gjer te lumi Vjosë, duke dashur kështu ta paraqesin këtë territor si të banuar qysh në lashtësi nga fiset greke.
Edhe memorandumi grek i mbajtur në Konferencën e Parisit, (1918), i cili ngrinte problemin e territoreve të mbetura greke jashtë Greqisë, vinte si kusht kriterin fetar (çdo i krishterë ortodoks duhet të ishte doemos grek).
Le t’i hedhim sytë qysh në lashtësi. Mbretëria e Epirit i ka rrënjët te një popullsi që nuk e ka folur kurrë gjuhën greke.
-Në vitin 292 para Krishtit, në këtë territor u krijua Lidhja Epirote, me kryeqytet Finiqin.
-Në vitin 272 para Krishtit, u vra mbreti i Epirit, Pirroja, në qytetin Argos të Peloponezit.
-Në vitin 232 Teuta ilire sulmoi dhe e pushtoi nga deti Finiqin, kryeqendrën e Epirit.
-Emri i ilirëve përmendet për herë të fundit në vitin 904. Pas këtij viti i gjithë territori i Jugut u përfshi nën sundimin bullgar të mbretit Simeon.
-Në vitin 1199 perandori i Bizantit, Aleksi III, i njohu Venedikut privilegje në Himarë dhe në Kurvelesh.
Në vitin1204, me rënien e Kostandinopojës, Perandoria Bizantine u nda në katër pjesë, njëra prej të cilave u quajt Despotati i Epirit.
Në vitet 1355-1417 kemi Despotatin e Vlorës, me qendër në Kaninë.
Në mesjetë kombësia shqiptare u nda në dy despotate: në atë të Epirit të ri, që shtrihej nga Shkodra gjer në Vjosë, dhe në atë të Epirit të vjetër, që niste nga lumi Vjosa dhe mbaronte në Artë.
Legjenda për një “Vorioepir grek” e ka zanafillën 160 më parë, kur dëshira e tyre ka qenë të quanin Vorioepir grek, kufijtë e Despotatit të vjetër
I gjithë territori i Epirit ku flitej shqip qysh në lashtësi, ndonëse u pushtua shpesh dhe u bë pre e plaçkitjeve, e djegieve dhe e shkatërrimeve të ushtrive të huaja, asnjëherë nuk u prek në thelbin e vet. Popullsia shqiptare ruajti të paprekur gjuhën, zakonet, traditat, kulturën dhe mënyrën e jetesës, duke vazhduar të jetojë në fqinjësi të mirë me popullsinë greke.
* Aperir -os, sipas Spiro Kondës, quhet një vend sipër detit dhe është toponim paragrek. Një mendim dyshues rreth kësaj toponimie ka dhe studiuesi grek G. Agnostopulli. Edhe toponimin “apeirais” ai e quan fjalë paragreke. Epir ka lidhje me fjalën e vjetër shqipe, “epër”, e përdorur gjerësisht në Veri.
Pjesë nga libri im "Në kërkim të rrënjëve"
