Të qenit i lirë duket një fakt i padiskutueshëm. Megjithatë, specifikimi i një koncepti në këtë drejtim mund të nënkuptojë një përgjigje të paqartë. Filozofia reflekton shumë për lirinë dhe, bazuar në të, në këtë artikull do të propozojmë përgjigjet e pyetjes. Përveç kësaj, do të shpjegojmë se çfarë ka të bëjë me vullnetin e lirë dhe determinizmin. Filozofët debatuan gjatë për lirinë, në mënyrë që argumentet e tyre të ishin ndriçuese kur vendosnin një qëndrim në lidhje me fenomenin e lirisë.
Çfarë është liria sipas filozofisë?
Historia e filozofisë tregon se edhe sot nuk ka një konsensus absolut që të përgjigjet se çfarë është liria. Megjithatë, është e mundur të theksohen karakteristikat që ndihmojnë në sqarimin e kësaj çështjeje. E para është etimologjia e tij. Fjala liri vjen nga latinishtja libertas, që do të thotë “gjendja e njeriut që është i lirë”. Domethënë i referohet qytetarit që është autonom. Ky nocion është i lidhur ngushtë me konceptimin e Aristotelit si një kafshë politike. Sipas këtij filozofi, liria është aftësia që kanë qeniet njerëzore për të vendosur në mënyrë autonome përmes arsyes. Është një liri politike në masën që mund të marrësh pjesë në jetën shoqërore për aq kohë sa ne nuk jemi të privuar prej saj, siç është rasti i skllevërve dhe atyre të nënshtruar. Prandaj, mund të thuhet se filozofia e lirisë e konsideron këtë koncept si një aftësi natyrore, një gjendje të duhur të qenies njerëzore. Në këtë mënyrë hyjmë në mosmarrëveshje mes nocioneve të vullnetit të lirë dhe determinizmit. Çfarë kuptimi kanë? Pse është një mosmarrëveshje? A ka zgjidhje ky debat? Le ta zbulojmë.
Vullneti i lirë
Sipas Stanford Encyclopedia of Philosophy, vullneti i lirë është një koncept filozofik që përdoret për të përcaktuar aftësinë që njerëzit kanë për të vendosur midis alternativave të ndryshme. Me fjalë të tjera, për filozofinë ka të bëjë me lirinë e zgjedhjes pa asnjë lloj parakushti për të udhëhequr vendimin. Ky term, i konsideruar kështu, është problematik për disa filozofë. Njëri prej tyre, Spinoza, argumenton se liria që ne besojmë se kemi nuk duhet të reduktohet në aftësinë për të vendosur. Kjo është kështu sepse ne mund të dimë motivet që drejtojnë dëshirat tona, por jo shkaqet që përcaktojnë veprimin. Në këtë kuptim, dëshira apo vullneti nuk mund të jetë shkaku i vetëm i lirisë sonë, duhet të ketë diçka më të thellë. Pavarësisht nga ky paralajmërim që bën Spinoza, filozofët e lashtë si Platoni dhe Sokrati e mbrojnë lirinë në mënyrën e tyre. Unë e quaj të lirë atë që ekziston dhe vepron thjesht nga domosdoshmëria e natyrshme në natyrën e saj; dhe unë e quaj të detyruar atë që ekzistenca dhe veprimi i të cilit përcaktohet nga diçka tjetër në mënyrë të saktë dhe fikse. Spinoza
Koncepti Platonik i lirisë
Aristoteli nuk ishte i vetmi filozof antik që e lidhi lirinë me natyrën e individit dhe rolin e tij shoqëror. Një artikull i botuar nga Revista Archai thotë se liria për Platonin ka të bëjë me vetëkontrollin dhe përmbushjen e dëshirave sipas vendit shoqëror që ata zënë në qytet. Në këtë kuptim, Platoni mbron se liria është në domenin racional të dëshirave tona irracionale. Për më tepër, liria e vërtetë qëndron në përmbushjen racionale të dëshirave që na korrespondojnë, sipas vendit që zëmë në qytet. Pra, nuk do të kishte kuptim të dëshirojmë të qeverisim kur roli ynë është të jemi këpucarë. Le të kujtojmë se, për këtë filozof, shoqëria është e ndarë në klasa që vijnë nga natyra. Kjo do të thotë, ne zëmë vendin që na korrespondon nga natyra e përmendur.
Koncepti Sokratik i lirisë
Koncepti i Sokratit për lirinë është i ngjashëm me atë të Platonit, megjithëse me një ndryshim thelbësor. Në këtë drejtim, Revista e Fakultetit të Edukimit në Albacete pohon në një ese se liria për këtë filozof ka të bëjë me vetëkontrollin dhe autarkinë. Në vetëkontroll, bëhet fjalë për subjektin që kontrollon veten dhe nuk e lë të rrëmbehet nga kënaqësitë, impulset apo nevojat trupore; duke kërkuar njohuri të mëdha dhe kontroll personal. Nga ana e saj, autarkia i referohet autonomisë: ne nuk kemi nevojë për asgjë të jashtme dhe sipërfaqësore për të jetuar. Në këtë mënyrë do të jemi vërtet të lirë, pasi nuk kemi nevoja boshe, rezultat i vetëkontrollit tonë.
Determinizmi dhe implikimi i tij në lirinë nga filozofia
Revista UNICA e Arteve dhe Shkencave Humane në një artikull pretendon se në këtë mënyrë të konceptimit të lirisë ka shkaqe, të huaja për ne, që përcaktojnë veprimet tona. Ky pozicion ushqehet nga fizika dhe qasja e saj se ka ligje të paracaktuara, të pavarura nga qeniet njerëzore. Në këtë kuptim, ne nuk do të ishim qenie plotësisht të lira, sepse ka shkaqe që na paraprijnë dhe përcaktojnë rrjedhën e veprimit. Kjo perspektivë nuk bazohet vetëm nga fizika. Filozofia ka dy pozicione për ta konsideruar botën: atë dualiste dhe moniste. Dualizmi i referohet ndarjes midis subjektit dhe botës, domethënë unë ekzistoj, por ka edhe diçka që nuk jam unë dhe funksionon sipas ligjeve të veta. Nga ana tjetër, në monizëm ekziston një unitet midis këtyre dy poleve të veçanta, duke mohuar ose fshirë kontrastet midis tyre.
Determinizmi, pra, ndodhet në pozicionin monist: ne jemi të përcaktuar nga ligjet shkakësore të natyrës. Megjithatë, po në lidhje me temën, a nuk ka diçka për të kontribuar në këtë natyrë përcaktuese?
Determinizmi i Niçes
Filozofi gjerman Friedrich Nietzsche ka një koncept të veçantë të lirisë, jo plotësisht i përkushtuar ndaj determinizmit, por sigurisht mohon vullnetin e lirë. Revista e Filozofisë dhe Teologjisë Veritas ndau një botim që tregon se për Niçen, shoqëria është ajo që përcakton normën e përgjithshme të lirisë; flitet për një determinizëm. Mirëpo, filozofi e kundërshton këtë përcaktim të lirisë të imponuar nga shoqëria, pasi pengon zhvillimin e lirisë së vërtetë të qenies njerëzore. Kjo ide apo nocion do të thotë që Niçe të jetë krijuesi ynë. Me fjalë të tjera, të jesh i lirë do të thotë të mendosh dhe të flasësh nga vetja dhe jo nga mendimet që thonë të tjerët. Prandaj, mund të themi se për filozofin gjerman liria jonë shoqërore është e kufizuar; ndërsa e vërteta banon tek ne dhe jo tek ai dhe tek të tjerët.
Pra, a është liria vullnet i lirë apo determinizëm?
Nuk mund ta përcaktojmë qartë. Filozofët vazhdojnë debatin dhe pyetjen, saqë duket se nuk ka fund. Megjithatë, është e mundur të shpëtojmë nga gjithçka që u tha se liria jonë është një fakt. Pavarësisht nëse e konsiderojmë atë në një kuptim të kufizuar nga forcat jashtë nesh ose bast në aftësinë për të vendosur rrjedhën e veprimeve tona, ne kemi liri. Nuancat janë të rëndësishme, por reflektimi mbi të në një shoqëri që duket se kërkon gjithnjë e më shumë prej nesh, mund të na japë pak qetësi.
