Bashkimi Evropian dhe Shtetet e Bashkuara kanë katër objektiva të gjera të politikës së jashtme në marrëdhëniet e tyre me Serbinë: të frenojnë Rusinë, kontrollojnë Kinën, normalizojnë marrëdhëniet Serbi-Kosovë dhe mbrojnë sovranitetin e Bosnjës dhe Hercegovinës.
Megjithatë, për shumë vite tani ata kanë arritur pak sukses në ndonjë nga këto çështje. Disa arsye e shpjegojnë këtë, disa ndodhen brenda Serbisë dhe disa brenda kryeqyteteve perëndimore. Politikëbërësit e BE-së dhe SHBA-së mund ta ndryshojnë këtë dinamikë, por duket se nuk ka gjasa që ta bëjnë këtë.
Qeveritë perëndimore e trajtojnë vazhdimisht Beogradin si lojtarin e domosdoshëm në çështjet kryesore me të cilat përballet Ballkani Perëndimor. Cilado qoftë çështja në fjalë, presidenti i Serbisë, Aleksandar Vuçiç, është personi i parë që ata thërrasin.
Një pjesë e kësaj është e kuptueshme: pushteti në Serbi është i përqendruar tek Vuçiç, i cili ka grumbulluar një kontroll të konsiderueshëm për veten e tij. Dhe në çdo masë Serbia është vendi më i fortë në rajon.
Ajo gëzon një levë të mjaftueshme politike dhe financiare mbi politikanët e padisiplinuar serbë në Bosnjë, Kosovën veriore dhe Mal të Zi për t’i frenuar ata kur shkaktojnë telashe.
Megjithatë, fleta e rekordeve të qeverive perëndimore është e hollë. Serbia deri më tani ka refuzuar të marrë pjesë në të gjitha raundet e sanksioneve të BE-së kundër Rusisë dhe nuk tregon asnjë shenjë të ndryshimit të kursit për këtë. Si një vend kandidat për në BE, Serbia supozohet të përputhet me pozicionet e politikës së jashtme të bllokut – por pajtueshmëria e saj së fundi në këtë fushë ka rënë në vetëm 45 për qind, nga 64 për qind në vitin 2020. Ndikimi i Kinës në Serbi është rritur në vend se të zvogëlohet , qoftë e matur nga investimet, qoftë prania kineze në infrastrukturën kritike të vendit, apo lidhjet politike dhe kulturore. Serbia vazhdon të mbështesë Milorad Dodik, presidentin e entitetit të Republika Srpska në Bosnje dhe Hercegovinë, veprimet dhe retorika e të cilit kërcënojnë shkatërrimin e qeverisë qendrore të vendit.
Për Serbinë dhe Kosovën, pavarësisht zhurmës rreth një propozimi të fundit nga Franca dhe Gjermania, një zgjidhje e qëndrueshme mbetet e pamundur. Dhe më 23 janar të kësaj jave, Vuçiç mbajti një fjalim televiziv që zgjati një orë e gjysmë, përmbajtja e të cilit jep shumë arsye për të dyshuar se ai po merr pjesë në negociata me mirëbesim.
Ndërkohë, Vuçiç kontrollon efektivisht mediat në Serbi, ndikimi i të cilave ngushton seriozisht hapësirën për zgjidhjet e këtyre problemeve, duke shkelur zgjedhjet në dispozicion të politikanëve të Serbisë – përfshirë të tijat. Ai ka krijuar një imazh të Perëndimit si një armik dhe e portretizon veten si duke luftuar heroikisht për të mos i nënshtruar presionit perëndimor për t’u lidhur me sanksionet e BE-së ndaj Rusisë ose për t’i ofruar lëshime Kosovës. Ky diskurs përforcohet nga operacionet televizive ruse në vend: Rusia sot e sanksionuar nga BE-ja nisi operacionet e saj në Serbi në nëntor 2022, ndërsa Sputnik nuk ka pushuar kurrë së transmetuari atje. Vetëm pas një takimi javën e kaluar midis Vuçiçit dhe përfaqësuesve të BE-së dhe SHBA-së mbi propozimin franko-gjerman, Sputnik transmetoi fjalimin e Vuçiçit të 23 janarit, në të cilin ai shprehu krenarinë për rezistimin ndaj sanksioneve të BE-së ndaj Rusisë. Fjalimi u shënua me deklarata të forta për kryeministrin e Kosovës, Albin Kurti dhe delegacionet e BE-së dhe SHBA-së me të cilat sapo kishte negociuar.
Nëse Brukseli dhe Uashingtoni po i marrin parasysh të gjitha këto, nuk është e dukshme. Refuzimi i Beogradit për t’u lidhur me sanksionet e BE-së deri më tani nuk ka sjellë pasoja serioze për marrëdhëniet e tij as me BE-në dhe as me SHBA-në. Retorika publike e zyrtarëve të BE-së dhe amerikanëve ndaj Serbisë vazhdon të supozojë se Serbia është një partner i besueshëm dhe faktor i stabilitetit rajonal, pavarësisht nga fjalët më të ashpra që mund të thuhen pas dyerve të mbyllura.
Shkurtimisht, besimi i Vuçiçit se ai mund të vazhdojë në kursin e tij aktual buron nga dështimi i vazhdueshëm i Perëndimit për të zhvilluar dhe ushtruar ndikimin e mundshëm që ka. Në të vërtetë, presidenti përdor me mjeshtëri secilën nga çështjet kryesore për të errësuar përgjegjësinë për mospërmbushjen e të tjerëve.
A e njohin Kosovën?
Shumë e vështirë, duke pasur parasysh opozitën nacionaliste të krahut të djathtë dhe opinionin publik (të cilin Vuçiç e ka ndihmuar në formësimin). Pas takimit të propozimit franko-gjerman të javës së kaluar, ai i njoftoi publikut serb se falë tij, njohja e Kosovës është jashtë tryezës.
Merreni me secesionizmin në Bosnje dhe Hercegovinë? Ai pretendon ta bëjë këtë, por e shfaq Dodikun si një mysafir të mirëpritur në Beograd, duke përfshirë pjesëmarrjen në stërvitjet më të mëdha ushtarake të Serbisë, të cilat shfaqin aftësinë ushtarake të Serbisë për të mbrojtur “vendin tonë dhe popullin tonë”. Në të njëjtën mënyrë, ministri i jashtëm i Serbisë është një mysafir i rregullt në festimet antikushtetuese të 9 janarit në Banja Luka, që përkujtojnë një nismë të kohës së luftës për të bashkuar Republikën Srpska dhe Serbinë.
Shkëputja nga Rusia?
Ai do të dëshironte, por 80 për qind e popullsisë së Serbisë kundërshton sanksionet ndaj Rusisë – pjesërisht falë mediave që ai kontrollon duke publikuar vazhdimisht mesazhe pro-ruse. Po kështu për Kinën, e cila u bë investitori më i madh i vetëm në Serbi në vitin 2022 dhe popullariteti i të cilit në Serbi është rritur në mënyrë eksponenciale, sërish për shkak të mediave të kontrolluara nga qeveria.
Një qasje e ndryshme është e mundur, por nuk ndodh
Nuk do të ketë pak nxitje për Serbinë që të ndryshojë për sa kohë që të mos ketë pasoja për të luajtur me Perëndimin në këtë mënyrë. Por pengesa kryesore qëndron në kryeqytetet perëndimore sa në Beograd. Kur vjen puna për të nxitur, zyrtarët perëndimorë duket se nuk kanë dëshirë të investojnë kapital politik në kërkimin e zgjidhjeve të qëndrueshme duke adresuar rrënjën e problemeve. Privatisht, për shembull, shumë zyrtarë perëndimorë sugjerojnë se Serbia po bën “mjaft” me Ukrainën dhe se Perëndimi nuk duhet ta shtyjë atë më tej në krahët e Rusisë dhe Kinës.
Teorikisht, BE-ja dhe SHBA-ja mund t’i qasen ndryshe kësaj, duke aplikuar taktika të dyfishta ndaj Serbisë – angazhim dhe shpatulla e ftohtë. Secila prej tyre mund të shoqërojë angazhimin me përdorimin aktiv të levave politike dhe ekonomike drejt qëllimeve të mirëpërcaktuara, siç është përfundimi i politikës destabilizuese të Serbisë për ndërhyrje në punët e shteteve fqinje që presin pakicat serbe. Por ata gjithashtu do të duhet të jenë të gatshëm për të siguruar që ka pasoja për dështimin për të përmbushur këto qëllime.
As BE-së dhe as SHBA-së nuk i mungon ndikimi në Serbi. Në të vërtetë, siç tregojnë grafikët e mëposhtëm, Serbia është kryesisht e integruar në strukturat ekonomike perëndimore, duke kryer pjesën më të madhe të tregtisë së saj me BE-në dhe duke marrë investime të konsiderueshme të huaja direkte nga blloku. Dhe ndërsa Kina është rritur në rëndësi, kontributi i saj në ekonominë e Serbisë është i parëndësishëm në krahasim me investimet kumulative dhe tregtinë nga BE. Rusia është edhe më pak e rëndësishme – në vitin 2021, 65 për qind e eksporteve të Serbisë shkuan në BE dhe vetëm 3 për qind në Rusi. Investimet nga BE-ja vazhdojnë pavarësisht historisë së dobët të politikës së jashtme të Serbisë.
Më gjerësisht, kryeqytetet kyçe si Berlini dhe Uashingtoni mund të japin një përgjigje më të mprehtë ndaj propagandës së brendshme antiperëndimore të Vuçiqit, duke rritur kostot për përdorimin e saj. Për shembull, zyrtarët e BE-së dhe SHBA-së mund të mos i japin atij një audiencë sa herë që vizitojnë rajonin. Burime të shumta gjatë viteve kanë sugjeruar se frika për të humbur do të kishte ndikim në sjelljen e Vuçiçit. Të luash në këtë mund të jetë një nga çelësat për të ndryshuar dinamikën e marrëdhënies.
Për të marrë një fushë tjetër problematike: këtë javë, Vuçiç pretendoi publikisht se BE-ja kërcënoi se do të heqë regjimin pa viza dhe do të tërheqë të gjitha investimet nëse ai nuk e pranon planin franko-gjerman. Kjo ka të ngjarë të ekzagjerohet, duke pasur parasysh se BE-ja shmang përdorimin e regjimit pa viza si kërcënim dhe shtetet anëtare si Gjermania pretendojnë se nuk kanë kontroll mbi investitorët privatë. Megjithatë, një qasje më e ashpër përgjatë këtyre linjave është pikërisht ajo që nevojitet, së bashku me shkopinj shtesë, siç është sanksionimi më i gjerë i synuar i aktorëve kriminalë nacionalistë që nxisin destabilitetin në rajon dhe patronët e tyre politikë.
Në të vërtetë, ende mungon në qasjen më të gjerë nevoja absolutisht jetike për të dobësuar sistemin ekzistues të patronazhit që lidh zyrtarët qeveritarë me rrjetet klandestine, qoftë në Serbi apo përtej kufijve të saj në veri të Kosovës, Bosnjë dhe Mal të Zi. Lirimi i kontrolleve të rrjeteve kriminale mbi shtetin dhe përmirësimi i transparencës së qeverisjes do të shkaktonte një efekt të rëndësishëm valëzues në të gjithë rajonin, ku kapja e shtetit dhe kriminaliteti shpesh fshihen pas politikave destabilizuese etnike. Juridiksionet e ngatërruara dhe zonat gri ligjore në Republika Srpska ose në Kosovën e veriut, të cilat liderët politikë kërkojnë t’i legjitimojnë duke bërë kërkesa për “autonomi etnike” më të madhe, lejojnë që krimi i organizuar të lulëzojë dhe të rrënjos shtetin. Historia e Bosnjës post-Dayton është plot me shembuj që vërtetojnë lidhjen e ngushtë midis krimit dhe politikës nacionaliste.
Politikëbërësit perëndimorë duhet t’i studiojnë me kujdes këto raste para se të mendojnë për modelet kushtetuese në veri të Kosovës, siç është Asociacioni i Komunave Serbe. Ata gjithashtu duhet të jenë të vetëdijshëm se, për Rusinë dhe Kinën, modelet e qeverisjes jotransparente dhe të papërgjegjshme ofrojnë mjedise ideale për të vepruar. Prandaj, kjo çështje duhet të jetë një nga fushat e para për veprim për politikëbërësit perëndimorë: zgjidhja e problemeve të sundimit të ligjit të Serbisë dhe rajonit do ta bënte më të vështirë operimin atje për Rusinë dhe Kinën dhe do të dobësonte rrjetet etno-kriminale të ndikimit në të gjithë Ballkanin Perëndimor.
E gjithë kjo mund të jetë pjesë e një qasjeje të re të BE-së dhe SHBA-së ndaj rajonit, nëse fuqitë kryesore perëndimore do të ishin vërtet të prirura për të miratuar një kornizë afatgjatë për veprim dhe për të investuar kapital më të madh politik. Megjithatë, për momentin, fuqitë e Ballkanit Perëndimor dhe rrjetet më të gjera të lidhura do të mbeten të lirë të prodhojnë paqëndrueshmëri në rajon – pjesë përbërëse e metodave të tyre për të mbajtur pushtetin dhe për të mbetur popullor pa qenë përgjegjës.
