Qeni që e kishim sjellë nga Topollnica ishte qen topolak, dallohej nga qentë e Sharrit. Sharoja ishte shoku im më i ngushtë. Tërë ditën luanim bashkë. Pas një viti ai u sëmur dhe ngordhi. Djali i xhaxhait, Tasimi, dhe unë e morëm dhe duke qarë rrugës e hodhëm në një pellg në dalje të fshatit. Sharoja më mungonte dhe dashuria që kam pasur në fëmijëri ndaj këtij qeni më ka mbetur tërë jetën në mendje. Erdhi dimri dhe ra bora e parë me akullnaja [hejet] që vareshin nga strehët e çative të shtëpive. Ishte hera e parë në jetë që shihja dhe shijoja borën. Deri atëherë isha rritur në fusha e pllaja me klimë të ngrohtë mesdhetare.
Në vjeshtë, kur fillonin dasmat, unë bashkë me fëmijët e tjerë i ngjitesha turmës me ustallarët nën daullet dhe melosin melankolik të curleve. Në ballë printe komandari i dasmës që i shoqëronte dhe i përcillte të grishurit deri tek odat. Te sokaku “Rruga e Lurajve” dilnin veteranët, shumica e të cilëve kishin histori personale. Rruga e Lurajve ishte vend publik ku mblidheshin burrat dhe rrinin deri në mbrëmje.
Nga veteranët e Perandorisë Osmane ishin dhe dy figura dhe personalitete të dalluara – Aziz Çaushi dhe Njazi Veliu. Aziz Çaushi kishte shërbyer për afër dy dekada si zabit – shef policie dhe disa në poste të tjera në ushtrinë e Përandorisë Osmane. Po ashtu, më shumë se një dekadë kishte qenë jeniçer në Çanak – Kale në Istikam. Njazi Veliu kishte parë komandantin Mustafa Qemal Ataturkun duke kaluar dhe duke përsëritur frazën “Vdekja më e ëmbël është të vdesësh për atdhe”.
Pas shpërbërjes së Perandorisë Osmane këta veteranë ishin brezi i fundit i viteve 1950-1960 që akoma ishin gjallë dhe kishin hyrë në moshë të thyer. Disa veteranë kishin ardhur nga kryeqytet perandorak, qyteti kozmopolit i të gjitha racave e kombeve – Stambolli.
Në Rrugën e Lurajve paradite dilnin veteranët perandorakë, kurse pasdite dilnin veteranët e rinj të Luftës Nacional-Çlirimtare të Jugosllavisë së Titos me shumë fodullëk e mendemadhësi, siç thonin plakat e komunitetit. Këta dy grupe veteranësh ushqenin inat dhe grindeshin me njeri tjetrin. Mamuti, një burrë i gjatë, shpatull-gjërë e hijerëndë thoshte se këta veteranët e rinj edhe kur shkojnë në WC publike të fshatit nuk duan as jashtëqitjen e tyre ta përziejnë me atë të veteranëve perandorakë.
Dy veteranë, duke pirë në një dasëm, ishin dehur dhe rrugës këndonin një këngë partizane në gjuhën serbo-kroate. Dy veteranë perandorakë, pasi kishin dalë nga xhamia, po i ngjiteshin sokakut të ngushtë. Njeri nga veteranët e rinj, që e quanin komunist, e ndërpreu këngën dhe u tha atyre: “Anadollakë, turkoshakë, bejlerë të haremeve”. Njëri nga pleqtë ktheu kokën dhe i tha: “Surash nursëz namusuz”. Kurse plaku tjetër, me zë të ulët tha: “Më kujtohet në Alepo kur një surash kishte sulmuar një grua me barrë, e kishin kapur dhe kadiu të nesërmen e kishte varur para sheshit”.
Unë si fëmijë në fshatin ku kisha lindur dija nga pak turqisht dhe kisha mësuar disa vargje të këngës “Kezim seni Ali ye vereyim mi” (“A të ta jap, moj bijë, Aliun ty”) dhe “Neden saçlarin beyazolmiş” (“Pse të janë zbardhur/thinjur flokët, miku im”). Këtë këngë e kisha mësuar nga Hasan Aga, i cili, kur vinte i dehur, e këndonte rrugës. Kurse këngëtari i famshëm i viteve ’70-të Muharrem Zebrezofshi e këndonte këtë këngë në gjuhën serbo-kroate.
Shpesh djemtë e rinj dilnin te shkëmbi i fshatit “gjuri i katunit” ose te Qukthi – rruga që lidhte Tetovën med Prizrenin dhe ku kalonin karvanet deri në Luftën e Dytë Botërore. Atje ata enkas pritnin të fejuarat e tyre ose vajzat me ta cilat kishin rënë në dashuri, duke i shikuar ato më bisht të syrit. Shpesh ata më jepnin mua sheqerka dhe më kërkonin që të këndoja këngën “Kezim seni, Jashar ye vereim mi” (“A të ta jap, moj bija ime, Jasharin ty?”). Unë ia nisja këngës pa komplekse, pa pasur turp.
Te sokaku në rrugën e Lurajve rrinin ulur për një kohë të gjatë burrat duke gdhendur shkopinj dhe pleqtë me tespije në dorë. Këta më kujtonin vargjet e Çajupit “Burrat nën hije lozin, kuvendojnë,/ Pika që s’u bie se nga gratë rrojnë’. Një herë, njëri nga burrat pa të shoqen duke kaluar para tyre. Ajo vinte nga mali me dru në shpinë. Ai me humor e pyeti: “Moj zonjë, ku e ke burrin?” Ky ishte Zeneli, një burrë i pashëm, me plot humor dhe orator, ishte si ‘Baba Vanka nga Bugaria’. Nëpër odat e burrave ai tregonte shumë ngjarje që i parashikonte se do të ndodhnin në të ardhmen. Sipas fshatarëve, shumë ngjarje kishin ndodhur ashtu siç i kishte parashikuar Zeneli. Ai ishte i pari që i përhapte lajmet në fshat. Një plakë i kishte përcjellë dy nipat e saj për në armatën jugosllave. Ajo, e brengosur, e kishte pyetur Zenelin nëse do të kishte luftë. Ai, gjysëm me shaka, gjysëm me seriozitet, i kishte thënë se Rusia do ta pushtonte Jugosllavinë. Plaka ishte larguar e frikësuar duke e mallkuar rrugës.
Në periudhën e monarkisë jugosllave dy rapsodë të fshatit Veshallë kishin kënduar në oda një këngë për sulltanin, për të cilin ky brez akoma kishte nostalgji. Ata përsëritnin se kishin jetuar më mirë në kohën e Turqisë apo në kohën e ‘Devletit’, siç i thonin nata, sesa në mbretërinë e Karagjorgjeviçëve, në “Kraljevina Jugoslavija” (1929 – 1941). Kënga titullohej “Baba mbret po na vjen apet”. Xhandari serb Kukeci ishte i punësuar në stacionin e xhandërmarisë serbe në këtë fshat. Ai i kishte thirur rapsodët në xhandërmari dhe tërë natën i kishte rrahur e torturuar.
Xhandari u kishte thënë rapsodëve: “Pse nuk këndoni për krajlin që ju ushqen me bukë?” Rapsodëve u kishte shkulur mustaqet dhe njerit prej tyre i kishte sharë nënën “Jebem vam majku tursku”. Rapsodi i kishte thënë Kukecit se nuk e kishte nënën turke, por shqiptare. Xhandari, i inatosur akoma më shumë, i kishte thënë me përbuzje: “Ista govna ste i vi arnauti”.
Thuhet se qysh prej asaj nate kur Kukeci u kishte shkulur mustaqet, rapsodët nuk kishin kënduar më këngë as për Baba Mbretin as për Krajlin.
Një ditë shkova për të takuar gjyshin që po rrinte me disa burra në sokakun e Lurajve. Xhaxha Aliu u tha për mua se i ngjaja shumë Merxhanit, gjyshit tim. Pastaj nxori një kuti me llokume dhe më tha të këndoja këngën “ Neden saçlarin beyazlemiş” (“Pse të janë thinjur flokët, miku im?”).
Ishte mesi i prillit 1969. Dielli shkëlqente, flladi i bjeshkëve shpërndante aromën e luleve që ta çelte fytin. Në shtëpinë time ishte rrëmujë. Kishin mbledhur të gjitha plaçkat. Të nesërmen në mëngjes do të ngarkonim kuajt dhe do të shpërnguleshim në qytetin e Tetovës. Më pëlqente jeta urbane. Isha i magjepsur kur shkoja në qytet tek halla. Por tani është e kundërta. E urrej jetën urbane, kurse e dua jetën rurale, fshatin e lindjes.
Babai i psikanalizës Zigmund Frojd shkruan se fëmijët kalojnë në dy etapa: Në fillim kanë si tutorë dhe bazë prindërit; pastaj kur shkojnë në shkollë, kjo kalon te mësuesi, kanë si referencë mësuesin.
Në shkollën e fshatit Veshallë ishin dy mësues të parë: Bejtulla Ademi dhe Refik Zeneli. Mësuesin tim të klasës e doja shumë dhe më dukej si zëvendës i prindërve. Shumë shpesh, kur shkonim në shëtitje, i afrohesha dhe e kapja për dore. Isha një çikë i përkëdhelur si i vetmi djalë me tri motra. Të vetmin kompleks inferioriteti që kisha ishte që doja të kisha një vëlla.
Mësuesi Refik më pyeti në orën e mësimit: “Nesër në ç’kohë do të niseni për në qytet?”
“Në mëngjes herët, zotni mësues”, iu përgjigja.
Para dërrasës së zezë, me dy gishta të zbardhur nga pluhuri i shkumësit, ai m’u afrua dhe më puthi në të dyja faqet me lotë në sy. Nuk e kisha parë asnjëherë të përlotur mësuesin tim. “Vendi yt do të jetë i zbrazur deri në fund të vitit shkollor”, më tha ai. “Duhet të mësosh më shumë që të mos thonë se mësuesit e fshatrave janë më të dobët se në qytet”.
Atë pasdite erdhën miq e farefis për të na përshëndetur. Një ndër ta ishte edhe mësuesi Bejtulla. Mësuesi Bejtulla ishte shoku i ngushtë i rinisë i babait tim. Çdo herë vinte dhe së bashku me burrat e lagjes rrinin pas darke duke pirë çaj vardishe dhe duke e shoqëruar me patate të pjekura me gjizë.
Kur më ngacmonin nxënësit e klasave të tjera, shpesh shkoja te mësuesi Bejtulla, pasi ndjehesha i privilegjuar se kisha ku të mbështetesha. Më kujtohet një rast kur një nxënës më i madh më mori topin në oborrin e shkollës. Mësuesi ia mori topin dhe i tha: “Çfarë bën, more? Nuk e sheh se është më i vogël se ti?”
Nëna ime më tregonte se kur nëna e saj, gjyshja ime, kishte vdekur, nuk u kishte mbetur askush më e afërt se familja e Axhë Dem Bejtullahut bashkë me vëllain Hamdiun. Gjyshen time e kishte varrosur i ati i profesor Vebi Bexhetit. Në dhomën e zbrazur rrinte ulur në një shkëmb (stol) mësuesi Bejtulla duke pirë kafe. Më kujtohen fjalët e tij kur ai filloi t’i tregonte një histori babait tim: “O Bibo, kam lexuar nga një dijetar se ka tre lloj shokësh: 1. shokë qejfi; 2. shokë për interes; dhe 3. shokë të shpirtit. Ne jemi shokë të shpirtit. Unë nuk do të kaloj më këtej dhe nuk do ta kthej kokën nga sokaku”.
Çdo të dielë në mëngjes unë shkoja me shokët në mejtep .Djali i xhaxhait, Halimi, gjithmonë vinte e trokiste te xhami i dritares dhe më priste që të shkonim bashkë. Në mëngjesin e largimit nga fshati, ai erdhi si zakonisht, trokiti te xhami i dritares dhe më thirri: “O Merxhan! Po të pres.” Unë nuk po flija por nuk mund t’i përgjigjesha. Bëja sikur flija. Babai hapi dritaren dhe i tha Halimit se atë ditë unë nuk do të shkoja me atë.
Pasi ngarkuam gjithë plaçkat nëpër kuaj, u nisëm për udhë. Në dalje të fshatit kishin dalë të gjithë fshatarët për të na përcjellë. Në atë periudhë shpërnguljet nga fshati në qytet ishin të rralla. Deri te kulla kishin dalë shokët e mi për të më përshëdetur. Kishin dalë edhe tezja, halla dhe Xhixha, e shoqja e xhaxhait tim Sejfulla. Xhixha më kishte dhënë gji dhe e doja si nënën time. Vajza e xhaxhait, me të cilën ishim në një bankë në shkollë, djali i xhaxhait dhe shoku i ngushtë më përcollën deri te Lami i Dervenit. Atje u ndamë me lotë e të qara me zë. Rrugës unë vazhdoja të qaja pa zë. Babai më tha: “Pse qan? Ti e ke dashur shumë qytetin. Po të duash kthehemi përsëri në fshat.” Nga ai drejtim nuk pati më kthim.
(Fund)
