Qiellin nxinë të trembura prej patkonjëve të kalit që shkrepëtinin vetëtima, sikur çdo gurë i atij kalldrami të ishte veshur në rrufe, sorrat që prej vitesh duket sikur kanë zënë vend ndër muranat e urës së vjetër mbi Danub. Këto shpendë kërmëngrënëse, pa gjuhë, që veç krrokasin, shumë, shumë orëpremet u lëshuen në drejtime të ndryshme. Xhukanoviçi pasi kaloi urën e vjetër shaluar mbi kalin e zi, u kthye mbrapa dhe vështrimin e ndali disa çaste tej lumit. Mendimet iu tallazitën.
-Ti po shkon në atë vend ku çdo copë toke po ta shtrydhësh, gjak do të pikojë- iu bë se i pëshpëriti e ëma në vesh. Por mendimet ia këputi në mes një zog i madh i zi, i zi si nata me thirrjet e tij krrau, krrau sikur t’i thoshte -si fantazmë e ke rrugën të lirë mes malesh ku këput një shteg i egër. Rruga para tij përdridhej si një gjarpër e humbiste diku mes lisnajave shekullore.
-Do të rrugëtosh ndër majmale, shtigjeve të legjendave, -dëgjoi sërish zërin e së ëmës, -mbi kryet e tyre janë thyer mijëra rrufe. Njerëzit e atyre anëve e kanë shpirtin në palcën e gurit, si shqiponjat….
- Ani unë një ushtarak lufte jam,- pëshpëriti sikur t’i jepte përgjigje së jëmës.
Shuaj e ndiz një llullë shqope gjithë udhës me këngën e mërzitshme të gjinkallave po mbërrinte në kufi. Edhe ajri sa vinte e merrte ngjyrën e mërzisë. Në atë përtejqafe fillonte toka e tyre, njerëzit e së cilës kishin ca kode të çuditshme që thoshin se janë kodet e mbijetesës dhe qëndresës, ca kode që veç ata dinë t’i kuptojnë e njohin, t’i zbatojnë e t’u binden. Kangët e tyre të vjetra s'dihet se ku zënë fill, po thonë se ato janë më të vjetrat në truallin e Europës plakë. Akoma nuk kishte mbërritur në kufi kur dëgjoi një angullimë të zgjatur qensh, vështrimin e ktheu mbrapa nga vinte ajo, por nuk pa asgjë veç një korb i varfër që kthehej, por pambaruar mirë ajo angullimë qensh, dëgjoi pingrimën e shkurtër të atij zogu, një pingrimë që të trishton. Fillim udhëtimin e tij një mace e zezë e kishte ndjekë; një korb i zi me krrau krrauet e tij sikur i udhëhiqte udhën; ndërsa kali i tij i zi ecte asaj rruge si të ecte mbi shpinën e një bolle të zezë e ai vetë pelerinzi mbështillej prej mendimeve të zeza sterrë; kob i zi është sot brenda tij, kështu seç ndjeu një trishtim dhe një lloj ankthi që nuk mund ta shpjegonte.
Herë duke kujtuar bisedën me të ëmën, e herë duke rikujtuar ato që kishte lexuar ndër librat e vjetër, po mbërrinte në këtë tokë në kohën e këngës së qokthit. E kaloi atë qafë pa u ndalur. Para tij male pa fund; kishte dëgjuar për këto bjeshkë të tyre, e kishte lexuar për legjendat e lindura nëpër to. Askund nuk kishte gjetur arsyen pse këto bjeshkë quheshin Bjeshkët e Namuna. Aq më tepër nuk gjente ndonjë arsye pse këtyre bjeshkëve, lugjeve, krojeve e malave, sukave, arave, livadheve, bokërrimave, majave, grykave, luginave rrëmoreve, shtigjeve, shpateve e qafave kishin lindur aq shumë legjenda që të trondisnin, po që në të shumtën e rasteve thoshin se edhe pse ngjanin të tilla, në fakt nuk ishin legjenda, por të vërteta të ndodhura mbi këtë popull mitik. Njerëzit e këtyre anëve përleshur me barbarët e ardhur pikërisht asaj rruge, e atyre bjeshkëve nga ai po rendte drejt truallit të tyre, ua kishin kaluar dhe bëmave të dragonjve. Por si mirësia e nënave s'kishte tjetër në botë, veç zanave që thoshin se prej këtyre bjeshkëve, lugjeve, krojeve, iu jepnin bekim njerëzve të këtyre anëve. Krojeve gurgullon uji i kulluar si lot vashe e lugjet mbuluar me blerim. Ndër livadhe harliste bari i njomë. Ngado shpërndahet aroma e manushaqeve, e padukshme e me vesë larë. Ra teposhtë nën një rrëmore pranë një lisi vra reje e atje pushoi pak, ujë piu në një gurrë. U shtri pranë gurit të madh me shikim nga dielli. E pastër kupa e kaltër, pa njolla, qelibar.
-Si dy degë lisi fisi i tyre -mendoi me vete. Nga shkrepat brofin shqipet. Në mbretërinë e tyre, atje lart u statua një prej tyre. Nguli në ajër një britmë, pastaj shigjetoi prej qiellit në luginë. Ky zog ndër male jeton mbi njëqind vjet, megjithatë vdekja i vjen prej rritjes së sqepit të vet. E shohin atë si të shenjtë, sikur e kanë të lidhur jetën me këtë shpend krenar. S’e kuptoi as vetë, por nëpër mendje i erdhi macja e zezë, pastaj tufa e sorrave të trembura që kishin fluturuar prej muranave të urës mbi Danub. Ai korb i zi, që e kishte përcjellë deri në kufi. Lodhja i ishte ulur në vetull. Në ëndërr i shfaqet një nuse e re si hanë e zbehtë. Në duar mbante një tabaka me një filxhan kafeje. Ai në vend që të kapte filxhanin bëri ta kapë përdore atë. Por u rrethua prej shumë vajzash shtojzavalle që ia rrëmbyen nusen e re dhe u turrën nëpër grykat shkëmbore pa rrugë. Ulërin ujku majë thepit. Pastaj ulërin kopeja e ujqërve të tërbuar. Retë bëzajnë tue i lëshue rrufe. Vransirë e zezë sterrë. Një zë guri i foli e i tha se këtu nuk mund të bësh ç’të duash. Ra nata e mbështolli luginën me pëlhurë të zezë, filluan të shfaqen hijet e të vdekurve rreth tij. Nusja e re u bë si një shpirt që shetit bjeshkëve. Pastaj ajo u ndal në zemër të shkëmbit ku përmotshëm buron një gurrë. Një hije sytë ia mbuloi. Nga pema ulet ngadalë një gjeth. Në mbretërinë e Shqiponjave atje lart njëra prej tyre i kishte zënë diellin e me hije sytë ia mbulon. Lëshon klithmë shqiponje. E ai brofi në këmbë. Pa rreth e rrotull, por asgjë. Vetja iu duk si një zog pa fletë. E mori udhën, hijet si akrepat zgjaten. Ai ecte dhe ecte, ishte vonë. Ai gjumë e ajo ëndërr ia kishin trazuar shpirtin. Do t’i duhej të ecte natën. Udhëtimi natën s’i ka pas kujt grat. Errësira e natës kishte shkopsitur kraharorin atyre luginave e gjithçka po e mbulonte terri.
Nisi kanga e qokut. Ai ecte, qoku qante, Xhukanoviç mendonte, por zogu ia prishte mendimet, rruga s'kishte të sosur deri në bujtinën e tij të asaj nate. S'dëgjohej gjë tjetër veç kënga e qokut, frymëmarrja e kalit qimenatë dhe hapat e tij. Dëgjonte një fëshfërimë të pazakontë dhe përjetonte një ndjesi të çuditshme. Kurrë nuk kishte përjetuar një ndjesi të tillë. Thonë dheu frymë merr. Qokthi qan mendoi me vete si të donte të largonte mendimet e këqia.
jo, qokthi këndon, ai nuk qan, po pse këndon natën, vallë a ka sy të shohë apo veç dëgjon dhe këndon. Kishte filluar ta marrë trishtimi ndër vete dhe po e gërryente. Çdo gjë është e trishtë sonte. Bjeshkët quhen të Namuna, këtyre anëve kishin ardhur gjithnjë furtunat për këtë popull, po ai do t’i linte ato e do të ndalej tek një mal i shenjtë, që ishte jo si gjithë të tjerët. Po pse ai ishte ndryshe prej të tjerëve, ndryshe njerëzit, zogjtë e natës, pse jo dhe shpendët krenarë të ditës, ndryshe legjendat dhe zanat, krojet e lugjet. Po për të mbërritur deri atje duheshin tri ditë e tri netë udhë. Që kur kishte hyrë në tokën e tyre kishte dëgjuar gjithfarë simfoni zogjsh, pastaj krenaria e shqiponjës, të cilën s’guxonte ta prekte askush atje në mbretërinë e saj, në qiellin më të pastër në botë; natën kënga e qokthit.
Është mesnatë, kthen kryet mbrapa dhe sheh. Terr, qoku kishte pushuar, dheu nuk merrte më frymë, shqiponja nuk dukej, por yjet ndrisnin. Ishte para bujtinës ku po e priste një udhërrëfyes.
Trokiti fort në portën e saj e s'vonoi, dhe doli dikush bashkë me udhërrëfyesin e tij.
Ndjehej i lodhur, i këputur. Disa çaste u bë heshtje. Pastaj ai hyri brenda ku disa burra kuvendonin siç dinë të kuvendojnë vetëm ata. Kishte pikur i panjohur, biseda u ndërpre derisa ai zu vend. Por pasi ishte marrë vesh prej nga vinte, biseda midis atyre burrave gojëtarë, kishte vijuar si të mos ishte ai aty.
Ai e hodhi vështrimin tek unët e zjarrit të kryqëzueme në votër. Njani prej burrave filloi të përpushte me shkullojë hekuri në hinin me prush qarri.
Në anën tjetër vijoi bisedën një tjetër burrë.
- Në pranverë në anët tona vijnë shirat dhe zogjtë.- Qiellin e pushtojnë shqipet krenare të shenjta.
Kur u përmendën shqiponjat, ai u bë vetullngrysur si një muzg me re.
-Unë vij nga malet kreshtëmurme ku mbi shkëmb shqiponja sqepin mpreh, ia priti burri me shkullojë në dorë…Ulërijnë ulkonjat në bjeshkë, po shqipet s’i trembin dot… Atij iu kujtua tufa e sorrave që ishte trembur atë mëngjes në muret e hirta të urës mbi Danub.
-Njeriu për njeriun është një qen i zbutun, që të kafshon vjedhurazi pas shpine, siç janë munduar të na kafshojnë ne. Shqipet s’i prekin dot.
Bisedat ishin të ftohta dhe të tendosura si një teh shpate të vjetër.
Ndërsa dëgjonte këtë bisedë, iu bë se flitej për të, ose për njerëzit e truallit të tij. Zemra me akull iu mbush. Çdo gjë është e trishtë sonte mendoi por nuk foli, zemërimin ia besoi fjalës së pathënë. Kështu që sapo erdhi udhërrëfyesi i tij, kërkoi të shtrihej se ishte i lodhur. Doli në një odë, në katin e tretë, dhe u shtri. Unë vij nga malet kreshtëmurme ku mbi shkëmb shqiponja sqepin mpreh, iu bë se foli burri me shkullojë. Dhëmbët i lëshojnë xixa, rryma e urrejtjes vërshon ndër ndjenja. Se ç'kishin vështrimet e tyre, një gjuhë të pa kuptueshme…
Po e kaplonte gjumi; por sa bënte të flinte i bëhej se dëgjonte klithmën e shqiponjës, lart, shumë lart në mbretërinë e saj, atje ku asgjë tjetër nuk mund të ngjitet.
Nata qe sosur ndërsa yjet puthnin agimin kur ai u ngrit dhe doli në dritaren e asaj bujtine dhe vështrimin e hodhi përjashta. Kishin filluar të lëviznin njerëzit. Në oborr pa atë burrin hijerandë që një natë më parë, për të fundit herë, e kishte parë me një shkullojë në dorë. Priti jo shumë dhe më pas doli edhe ai në oborr. Udhërrëfyesi e pyeti nëse donte kafe, apo donte diçka për të ngrënë.
E piu kafen shpejt dhe kërkoi që t’ia bënin kalin gati e pa zbardhë mirë dita nisi udhën. Bashkë me të tash ishte edhe udhërrëfyesi i tij, të cilit i kishte kërkuar t’i fliste për traditat e atij vendi për të cilin e në të cilin thuhej se rronte një botë aq e çuditshme.
Ai ecte, udhërrëfyesi fliste e gjithçka u duk se po shkonte mirë. Po, po kështu gjithçka dukej së mbari, por filloi kënga e qyqes. Diku afër tyre ajo kukunte kangën e saj.
Herë para tyre e herë pas tyre kukunte ajo, udhërrëfyesit sikur s’i kishte bërë përshtypje kënga e saj, por krejt ndryshe kishte ndodhur me të; ai tash më shumë dëgjonte këngën e saj, sesa ato që thoshte udhërrëfyesi e për të cilat ai kishte ardhur këtyre anëve. Nuk e kuptonte se ku këndonte ajo, se kënga e saj dëgjohej herë në të majtë e herë në të djathë, herë përpara e herë mbrapa. Vallë ishte një zog i vetëm apo disa që prisnin radhën, e sa këndonte njëra, të tjerat pushonin; por sa ajo mbaronte, një tjetër fillonte kukunë e saj. Vallë ai mos kishte ardhur në një vend qyqesh.
-Kaq shumë këndokan qyqet këtu, e pyeti udhërrëfyesin, i cili u detyrua ta ndërpresë rrëfimin e tij.
-Qyqet nuk këndojnë, tha befas ushërrëfyesi, ato vajtojnë kukunë e tyre.
-Qoku qan foli tjetri.
-Qyqja qan ia priti udhërrëfyesi.
Qan këndon, këndon- qan.
Këndojnë këngëvajin e tyre.
Sa e ngatërruar, këtu edhe zogjtë janë ndryshe, qajnë apo këndojnë. Kështu derisa dielli ra e pushtoi dhenë. Por bash atëhere prej shkëmbinjve ia befën shqipet, në mbretërinë e tyre klithte njëra e ja priste tjetra.
-Shqipet janë zogj të bekuar tha udhërrëfyesi, por tjetri nuk deshi të dëgjojë për to. Zogjtë këndonin simfoninë e tyre.
Kështu ditën e hapte qyqja me këngëvain e saj, pasohej ajo nga simfonia e zogjve që zor ta gjeje kund tjetër, pastaj pasohej nga krenaria e padurueshme e shqiponjave dhe kur vinte mbrëmja filloi prapë qoku këngën e natës. Kështu tri ditë e tri netë e njëjta histori. Kishte dy orë që kishte kaluar mesnata, kur ata u gjendën në oborrin e qelës së njërës prej kishave. Rojtari i kishës ua hapi derën dhe ata u futën brenda. Me kuajt e tyre po merrej rojtari. Kështu pasi u rehatuan kuajt eata hëngrën darkë u shtruan që të flenë. Donte pothuajse të zbardhte drita e re kur ata ranë të flenë.
Të nesërmen ai u ngrit vonë, pak pa ardhë mesdita. Kishte ardhur deri në këtë fshat që hepohej rrëzëmalit me bore, që të studionte këtë populll që me mrekullitë e veta kishte çuditur botën. Kullat në shpatull të malit kushedi qysh kur kishin zënë vend. Mbi plisin e bardhë të Munellës dielli ndriste. Një camërdhok rend fundarave të mbledhë luleshtrydhe.
Në përrua, mbi gurët si perla, disa gra lanin rrobat. Me finjë mendoi me vete. Hini është i pastër e teshat lahen për bukuri me finjë, iu kujtuan fjalët që i kishte thënë një grua plakë që fjalën dinte ta gdhendte e t’i jepte një peshë të pazakontë. Vërtet petkat e tyre ishin të bardha si bora në male, pa njolla, pa hije dhe të bukura e të magjishme. Aq e bukur është veshja e tyre sa të imponohet me madhështinë e saj e të bën për vete, që kur e sheh për herë të parë.
Mjaft prej tyre, që në kohën e ilirëve, siç kishin shkruar autorët e vjetër, u bënë të përmendura në botën e lashtë dhe hynë në përdorim dhe në aristokracinë e Romës, Athinës e gjetkë. Po, po shqiptarët vishen si princa, e aq e bukur është veshja e tyre sa nuk i gjendet shoqja, e mund të quhet proverbiale.
Kushedi sa do të kishte menduar e kujtuar ato që kishte lexuar, po të mos ia kishte ndërprerë mendimet ai shpend me klithmën e lëshuar atje, në mbretërinë e shqiponjave, dhe menjëherë e kishte shkëputur vështrimin prej atij përroi, ku ato gra lanin e shpëlanin në ujin e kulluar si loti, dhe shikimin e kishte ndalur në kupën blu të pastër, e pa njolla të qiellit ku një shqiponjë ishte statuar e pasi kishte lëshuar disa klithma ishte pikur si shigjetë atje në krye të arës ku një fëmijë i vogël kishte filluar të qajë në djep.
I ati ngiste qetë e një grua me shtatin e drejtë si selvi hidhte farë pas tij, a thua ata nuk e dëgjonin klithmën e shpendit e nuk po e shihnin pikjen e saj drejt fëmijës së tyre.
Nxori armën e u bë gati të shtijë, por u temb si të zgjohej prej një ëndërre, kur dëgjoi zërin e priftit, që edhe ai vinte prej viseve në veri të Danubit, ani se nuk ishte prej vendit të tij, gjithsesi edhe ata, pra kombi i tij, kishte derdhur shumë gjak për të ruajtur lirinë, për t’i mbijetuar e për t’u mbrojtur prej asimilimit dhe pushtimit të tyre.
- Në asnjë mënyrë ti nuk mund të shtiesh mbi atë zog të shenjtë - kishte vikatur prifti.
- Po ajo mund ta marrë fëmijën në djep, e ata nuk e shohin, i ishte përgjigjur Xhukanoviç.
Kjo nuk ka ngjarë kurrë në këto anë. Pastaj njerëzit e këtushëm atë zog e kanë të shenjtë; a nuk e sheh që e kanë të gdhendur në kaptellin e djepit, në kutinë eduhanit, në derën e kullës, në rrasën e oxhakut, në armët që mbajnë në brez, e kanë të qëndisur në veshjen e tyre. Ai fshatari atje në arë, në parmendë, e ka të gdhendur atë zog; parmendën e tij e ka të zbukuruar me atë zog.
Biseda e tyre vijonte, ndërsa shqiponja kishte filluar të ngjitej drejt qiellit, me një gjarpër të zi ngërthyer ndër kthetra, që jo vetëm s’e kishte lënë ta kafshonte foshnjën, por ai zvarranik do të ishte vakti për zogun e vogël të saj në folenë, diku ndër ato maja.
I drejtoi dylbitë e tij drejt atij fshatari që i kishte ndalur qetë, e iu kishte vënë përpara një duaj me kashtë. Ai me një kollë ftohjeje në gjoks mori ndër duar eshkë e unur e bëri të ndezë çibukun e tij mbushur me duhan të grirë.
E ëma e kishte marrë foshnjen në duar, e prej gjirit të saj vijonte t’i jepte bashkë me lëngun e jetës dhe dashurinë e një nane, duke ia përkëdhelë kryet ngadalë derisa e zuri gjumi.
Kullat këndonin këngëheshtjen e tyre. Përtej përroit, ku gratë lanin teshat, ai camërdhok i ri, si një kaproll ngjitej në majë të një bokërrime të gërryer deri në eshtër, e pasi iu bëri zë disa moshatarëve të vet, tej në një shulla, ata erdhën menjëherë drejt tij dhe filluan të luajnë me njani-tjetrin.
Në qiell u duk një tjetër shqiponjë e si u statua në vend, klithi dy tri herë e u pik diku mbrapa malit.
-Shqiponja, filloi me folë prifti, është i vetmi zog që nuk çiftohet me asnjë partner tjetër, vetëm se me një partner këta e dinë mirë këtë. Ky zog bën shumë për familjen e vet, për partnerin, apo dhe për pasardhësin e tij, për familjen dhe për territorin e vet. Këta njerëz sikur kanë diçka të përbashkët me atë zog. Është krenar dhe madhështor, njerëzit këtu, e duan e nuk mund ta mendojnë që të jetojnë pa të e pa klithmën e tij. Kurrë nuk i vrasin e as nuk ua prishin çerdhet e tyre.
-Unë pas disa ditëve do të nisem për në Grac, por po të kisha mundësi do të kisha shoqëruar deri te kisha e Shna Premtes, në portën e së cilës gjendet e gdhendun një shqiponjë në mermer, e latueme si ta kenë punuar artistët më të mëdhenj të botës, aty janë gdhendur dhe emrat e princave të tyre që s'njohën kurrë asnjë lloj pushtimi e tjetërsimi, asimilimi kulturor. Aty gjendet i gdhendur në latinisht emri i kombit të tyre qysh kur ju ishit në stepat e Azisë e nuk ngjanit me këta që ishin ndër vendet me tradita dhe kulturë të tyren të lashtë e të spikatun.
Erdhi një burrë e një grua dhe u drejtuan drejt kishës. Gruaja mbante në shpinë një djep të gdhendur gjithë ornamente, ajo ishte veshur me petka pëlhure të bardha. Fundi i këmishës qendisur me kujdes me pe të bardhë në një mënyrë mjaft interesante.
Brenda tjetrit pikëllueshëm filloi të marrë jetë një ndjesi nervozizmi dhe urrejtje. Mendimet po e humbisnin fillin e filluan të bëhen si rrjeta merimangash të mëdha. …qysh kur ju ishit në stepat e Azisë… iu bë se foli prifti, i cili po kapërcente pragun e derës së kishës. Ky qenka një fshat pak i largët, me ara mes maleve të egra, ku dhe priftin e kanë bërë që të ketë një gjuhë brisk që pret pa ndjerë.
I erdhi udhërrëfyesi i tij dhe pasi u përshëndetën ai tha se do të kishte dëshirë të binte deri atje tek ai fshatar që ngiste qetë.
Ashtu bënë, ai i ndali qetë sërish edhe pse s’kishte shumë që kishte filluar punën.
-Ngjitemi te kulla -u tha ai, por ata nuk pranuan.
E nxori prej xhepit të tirqve të bardha një kuti duhani dhe ia zgjati tjetrit, që e pa se në të kishte të gdhendur një shqiponjë.
-Ishte duke ta marrë djalin, tha i huaji.
-Nuk ban vaki, -tha tjetri, ajo ma ruan djalin prej gjarpërinjve të zinj.
Erdhi djali i madh, ai camërdhok që pak më parë luante tek ajo bikërrimë e burri e urdhnoji të shkonte në kullë. Tjetri u turr vrap por shpejt u kthye me një shishe me raki e me tre filaxhanë në dorë.
Nën hijen e dardhës e ëma i thurte ninulla si simfoni e zogjve në bjeshkë të voglit.
Kuvenduan gjatë për traditat dhe zakonet.
-Ai zog është i shenjtë, - i kishte thënë atij udhëtari për shqipen që klithte në qiell. Ai zog na i lajmëron të mirat dhe të këqiat. Ai zog na ka mësuar ne të jemi krenarë e të mos mposhtemi. Kështu vijoi ai shtegtimin në këto treva gjithë atë pranverë, verë e vjeshtë. Në prag të fundvjeshtës ai u gjend te kisha e Shna Premtes. E kishte vështruar gjatë atë zog latuar me kujdes. Atë shkrim të vjetër latin ku shkruhej fjala komb shekuj më parë pastaj emrat e princave prijës të tyre.
Vetëm ajo të mos ekzistonte mendoi disa çaste. Dhjetra statuja të bardha si shenjtër rreth e qark kishës së vjetër ndër porta e mure.
Të nesërmen i tha udhërrëfyesit se do të bënte pushim, por tue ardhë mesdita ai rendi drejt kishës së heshtur, në majë të kodrës që qëndronte e vetme rrethuar prej varresh.
Vështroi rreth e rrotull se mos kishte njeri, por nuk dëgjoi asgjë. E nxori një çekiç të rëndë dhe filloi duke e goditur që ta thyente, ta prishte, ta shbënte atë gdhendje në gur kur dëgjoi zërin e një të riu. Ishte camërdhoku 14-15 vjeçar i plakut rrëzë malit me borë.
Ai ishte turrur gjithë hov drejt tij.
-Pse e prish,- ajo është e shenjtë. Ti qenke si dreqi që ve dorë mbi lterin e Jezu Krishtit. Tjetri e kishte flakur çekiçin drejt tij por ai ishte shmangur.
-Kush të njeh, ikën prej teje se ti gjithçka mund të bësh. Ti qënke i zi si korbi, shpirt katran.
Këta janë si lis që thahet në këmbë por ai s'kish si t'ja bënte, djali do të tregonte.
Ai camërdhok ka ardhur prej larg –mendoi, një ditë udhë, është pa kënd këtu. E mbyti pas lterit me një varrë thike në peshk të shpinës. Ishte ora më e nxehtë e ditës. Në kujtesën e tij kishin mbetur ata sy të përskuqur që nën qiell zymtohen. U end kudo e u përvodh t’i largohej çdo syri. Deshi të zhdukë çdo gjurmë. Statujat e bardha sikur kishin filluar të lëviznin, veç ato në e paçin parë e dëgjuar gulçimën e tij-, mendoi.
Në qiell lëshoi klithmë shqiponja që e kishte trembur deri në palcë. Ajo e kishte parë. Ajo ishte statuar në kupën e qiellit dhe vështronte drejt tij. Jam larg, krismën s’e dëgjon njeri, ajo është e vetmja dëshmitare mendoi. E nxori armën dhe pasi u mbështet në lter, e vuri në shenjestër. E lëshoi një krisëm të thatë. Ajo filloi të bëjë disa rrotullime në qiell, duke klithur, dhe ashtu shafiturazi ra diku majë gurëve. Por ai nuk pati kohë më gjatë se një pikë gjaku i ra në lule të ballit. E vrava -, mendoi. Por një shqiponjë tjetër me një shpejtësi marramendëse arriti pikërisht atje ku kishte rënë e para. Ai është zog i bekuar -ju kujtuan fjalët e priftit. Ai zog e ka të shtrenjtë familjen e tij. Kurrë nuk çiftohet me asnjë zog tjetër.
Këtu thonë se gjaku gurgullon mbi gurë derisa të merret gjaku. Ndjeu një ankth e frikë. Po mbi lule të ballit tim vallë do të gufojë derisa dikush ta marrë hakun e camërdhokut.
Zogu mashkull i shqiponjës, u gjend vetëtimthi në çerdhen e vet, ku i vogli mbështeste kokën tek e jëma që jepte shpirt. Prej krahut të saj rridhte gjak, ai e mbështeti krahun e vet tek krahu i saj, por gjaku nuk pushonte. U mundua por më kot. Poshtë pemës filloi të ecë një bollë e madhe, ai fluturimthi e mbërtheu me kthetra dhe e ngjiti në fole. E lëshoi para të voglit. Me sqepin e vet filloi të shqyejë krahun e tij, shqiponja nënë po jepte shpirt, çerdhja po mbushej me gjak. Bash atëhere kur e kishte bërë një plagë boll të bëshme, e mbështeti në plagën e saj e ashtu mbështetur ndejti gjatë gjatë, s'dihet se sa.
Xhukanoviç u kthye në bujtinën e tij. Mbrëmja ra në honet e natës. -Nata i ka mbuluar gjurmët dhe klithmat-, mendoi me vete. Nata, njerëzit e çdo send, edhe natyrën e vë në gjumë.
-Jo, iu bë se foli një frymë. Udhëtimi yt mbyllet me klithma me ardhjevajtje marramendëse në humbje. Ky udhëtim është fatkobi yt i zi. Këtu do të këputet edhe filli i jetës tënde. U tmerrua dhe filloi të flasë me vete.
-Djaloshi po fle në prehërin e natës buzëqeshjengrirë. Po ai s'mund të flejë, ai ka vdekur, unë e vrava atë tinëzisht -, mendoi.
Gjumi iu përvodh syve. Por kishte frikë të flejë se në ëndërr i dilnin lugetën që vëlojnë prej morrave. Vallë cili qe ai korb që përshëndeti tinëzisht. Lugjet ulërinin kobshëm.Trembej e bashkë me të i dilte gjumi. Oh sa mall ndjente të ecte anembanë qytetit të tij, të shihte sorrat mbi muret e hirta të urës së vjetër mbi Danub. Tani po e lenë Danubin edhe patat e egra-, mërmëriti me vete. Kanë kaluar muaj e stinë qysh kur ti shkele në këtë tokë. Koha ka rrëshqitur nën duar si gjarpërinjtë, nëpër gurë. Po shqiponjat i shohin dhe me kthetrat e tyre i shqyejnë.
Atij s’i kishin mbetur veçse katër ditë që të kthehej. Kishte parë e dëgjuar vërtet mrekulli, histori e rrëfime mahnitëse, por i kishte deformuar si kishte dashur ai.
Sapo gjumi e kaplonte, sheh një hije më të errët se vetë terrin, më të frikshme se frika që e rrethon. Atëhere gjumi bënte tortura me të, klithin fjalët si klithma e shqiponjës e i vajtojnë mendimet. Dhoma fle, muret po pëshpërisin, kanë veshë po dëgjojnë.
Kishte vrarë një djalosh të ri të pa fajshëm.
-Ti je bishë e njeri bashkë, iu bë se foli një zë i zi, i zi si korbi. Nëpër palcën e eshtrave ndjeu frymën e vdekjes së tij. Po, po vdekja që tani e ndiqte si një lëngatë.
Jashtë filloi të bjerë shi. Po vinte mëngjesi. Më mirë mendoi, të bjerë, ndoshta i shuan gjurmët e lan gjakun. Gjaku nuk lahet, mbetet aty si gjurmë e pashlyeshme. Ndoshta dhe në ballin e tij kishte mbetur një njollë; po në ballin e tij kishte pikur gjak shqiponje. Po njësoj është gjaku i tyre si ai i shqipeve të malit. Këto bluante mendja e tij e trazuar.
Priti sa erdhi udhërrëfyesi i tij ndaj nuk doli herët siç bënte zakonisht. Por nga dritarja vështronte lumin që u zgjua i zemëruar. Përskaj lumit vraponte një djalosh i ri që u ndal para një burri të moshuar që po laspitëte një bisht shati. Ai pasi e treti përtokë vrapoi bashkë me djaloshin. Po, po ai kishte qenë lajmësi i vdekjes. Gjethet e para kishin filluar të bien, ato kishin nisur thashethemnajën e fjalëve.
Erdhi një korb te dheu i butë nën shkrepa. Mbas shiut korbi i lagur mbërrini. Ndoshta ishte prej vendit të tij e kishte ardhur ta marrë, t’i printe udhën. T’i krrau krraute këngën e vendit të tij. Vështrimin e kishte ndalur tek ai zog i zi që krra krraute, dhe ndoshta s'do të ishte shkëputur prej tij, por një zë i mjegullt, trupin ia drithëroi.
Doli dhe u gjend përballë, udhërrëfyesit, i cili i dha lajmin se ishte gjetur i vrarë një camërdhok i ri. Ai nuk ishte prej atij fshati, por që prej disa ditësh kishte ardhur tek dajat. Kurrë nuk kishte bërë vaki të vritet kush tek lteri, aq më tepër me thikë pas shpine. Sytë e tij ishin egërcak. Ishte i biri i atij plakut që ngiste qetë atje në malin e Shenjtë.
Tjetrit iu lidhën fjalët nyje në gojë. Më është ndryshkur shpirti si ai parmaku i dyerve të vjetra. Rreth tij vjeshtë gri. Kokrrat e shiut ia nisën me u përplasë nëpër gurë. Katundi ngjan i ngrysur, sikur të ketë rënë murtaja. Kështu ajo ditë shishumë mbushur mendime të trazuara. Gjithsesi ai bashkë me udhërrëfyesin ra deri te kisha majë gurit një fshat më tej. U ngjit në kalanë ngjitur me të.
-Kanë nisur shirat-, i tha udhërrëfyesit, kështu që unë do të marr udhën të kthehem.
Xhukanoviçi kishte heshtur, një ditë më parë ai i kishte thënë se do të ikte pas katër ditësh.
-Ani si të duash, tha tjetri, atëhere kthehemi e unë po të përcjell deri te fshati pranë malit me borë e nesër paradite jemi atje.
-Ashtu bëjmë-, ia priti ai.
Kështu të nesërmen paradite u gjendën bash afër shtëpisë së djaloshit të vrarë me thikë në peshk të shpinës.
U dëgjua një zë gruaje, zëri i së amës që qante thekshëm të birin, që e kishte vrarë pabesisht një dorë mbas shpine.
…Të vrau një hije e zezë , djali i dashtun i nanës
E e vraftë kokrra e rrfese djali i dashtun i nanës
E ju marrtë mendja e kresë djali i dashtun i nanës
E i raftë pushka ballit djali i dashtun i nanës
E ju ngultë gozhda zemrës së barkut djali i dashtun i nanës
Qoftë e zezë udha e tij djali i dashtun i nanës
E ndjektë mbrapa një korb i zi djali i dashtun i nanës
Ja nxjerrshin shqipet sytë atij djali i dashtun i nanës
Qante ajo grua dhimbshëm e në një mënyrë të çuditshme, si ta dinte se pikërisht ai vrasësi ishte aty. Dëgjoi disa çaste vajet e imta, tmerrësisht të holla. Qante ajo grua shumë dhimbshëm të birin, po ajo që kishte ditur t’i thurte ninulla aq të bukura, nën hijen e dardhës, foshnjes në djep, kaptelli i të cilit zbukurohej me shqiponjat. Sa mendoi ato, trupi iu drodh; ai kishte vrarë atë djalosh por kishte vrarë dhe shqiponjën, e cila tash duhet të ketë ngordhur.
Shqiponja nuk ngordh, por vdes.
Të gjitha kafshët ngordhin vetëm njerëzit vdesin.
-Nuk është ashtu, -i kishte thënë kohë më parë, i jati i atij djaloshi, teksa dridhnin nga një cigare duhan e bisedonin për traditat.
Shqiponja vdes. Kur vdes ajo, maleve, shkreptijnë rrufetë.
Fjalët e vajit iu dukën fatale
Kanga e djepit
Këngët e vajit
Vaji i këngës
Kënga e qyqes
Vaji i qyqes, këngëvaji i qokut .
Mendimet iu tallazitën
Këndon apo qan ajo nënë që atij i ishte shfaqur në mes të vetmisë, mes dhimbjes brinjë më brinjë për të birin. Asaj gruaje që iu drodhën vajshëm sytë, siç i dridhen thinjat të jatit.
-Ikim,- i tha udhërrëfyesit dhe nisi t’iu japë dorën disa burrave të vënë në rresht në fundin e oborrit. I fundit ishte i ati. As hijen tënde s’e dua, mos u kthe, iu duk se thoshte vështrimi i tij.
E të katërtën ditë pasi e kishte vrarë shqiponjën, e muer udhën drejt bjeshkëve të kthehej fill i vetëm, pasi u nda me udhërrëfyesin, që e kishte shoqëruar nëpër këtë vend të çuditshëm.
Tash që unë po shkoj udhës time, pse e kam këtë ndjenjë të rëndë pikëllimi. Jam vetëm në udhën e braktisur. E kishte pushtuar një ndjenjë trishtimi. Ishte munduar ta prishte pamjen e shqiponjës gdhendur në portën e kishës së vjetër. Po ashtu ishte munduar të thyente me çekiç pjesën ku shkruhej disa shekuj më parë fjala kombit të denjë, apo emrat e princave nami i të cilëve kishte shkuar deri në Itali e Francë. Kishte ecur një shtegu të ngushtë e po i afrohej një qafe.
U ndal të pushojë disa çaste. Pastaj u ngjit mbi një shkëmb. Pa poshtë një humnerë. Tash të gjitha i kishte lënë mbrapa. Vrasjen e djaloshit, të cilën edhe po ta merrnin vesh s'kishin ku e gjenin. Edhe vrasjen e shqiponjës. Edhe prishjen e monumenteve të tyre mbi lter.
Vështrimin e hodhi mbi malin përballë. Majës përpjetë ngjitet vetëm, ka bjeshka një kalë i bardhë.
Dëgjoi një këlthitje të mjegullt që trupin ia drithëroi. Ishte një klithmë shqiponje, por atë zog nuk po e shihte të statuar në kupën e pastër, vështrimin e hodhi drejt qiellit. E pushkën e bëri gati. Por kur nuk e priste, drejt tij u sul një zog shqiponje trupvogël e i parritur.
Këmba i rrëshqiti e ai ra në humnerë, prej nga u tremb dhe rendi drejt majave një tufë dhish të egra. Filloi të ndjejë ftohtë e u kthye me vështrimin nga qielli. Nën vetullën e malit pa tue u ngjit përpjetë një shqiponjë, dëgjoi klithmën e fortë të saj.
O Zot ç'po i shihnin sytë, dy shqiponja ngjitur bashkë krah më krah fluturonin drejt qiellit, që kishte marrë ngjyrë të kuqe. Vallë vërtet ato ishin ngjitur bashkë apo ishte flamuri i tyre. Fusha ishte e kuqe. Një zog i ri u statua në qiell dhe klithi fort pastaj një korklithëm. Vajë i nënës përzihej me këngëvajin e qyqes, klithmën. Iu bë se dëgjoi hingëllimën e kalit, që i vinte e largët. Nëpër hala, rrëshira rrjedh si gjak. Filloi të ndjejë ftohtë. Ç'ftohtësi gjarpri akull. Vdekja një copë akull ishte. Por vdekja për të do të ishte lule. U lëshua pikjatë zogu i ri drejt tij. Ai ndjeu sikur në zverk i zbriti hanxhari. Në qiell pa një varg patash ikur nga Danubi. Në fakt nuk ishin pata por fletët e shënimeve të tij që i merrte era. Pranë një kroi hoqi shpirt pa e pa kush. Thonë se rend bjeshkëve tona një hije e zezë që s’e lë të zërë vend kund nama. Klithma e shqiponjave e tmerron po si shpëton dot.
