Në fundin e viteve ’70 dhe gjatë viteve ’80, letërsia shqipe përjeton një tension të dukshëm mes individuales dhe kolektives, mes realitetit të përditshëm dhe kërkesave ideologjike të sistemit totalitar. Në këtë periudhë, Dritëro Agolli, një nga figurat më të spikatura të letrave shqipe, botoi veprën Trendafili në gotë (1980), e cila nuk është një roman në kuptimin klasik, por si një vëllim poetik me strukturë ditari meditiv. Kjo vepër vjen për lexuesin si një metaforë e pasur që përmbledh shumë nga kuptimet thelbësore që përshkojnë gjithë librin: vetë trëndafili përfaqëson ndjenjën, estetikën, jetën e brendshme dhe natyrën të shkrira në një; ndërsa gota si një hapësirë e kufizuar, një mjedis i mbyllur e i kontrolluar, që mund të simbolizojë jetën e kufizuar të individit në një sistem të mbyllur. Ky kombinim simbolik shfaqet si: një shpirt i bukur, por i futur në një “kafaz të tejdukshëm”. Poeti paraqitet si një njeri me botë të pasur që jeton në një realitet të mbikëqyrur, të paracaktuar dhe të kufizuar.
Në shumë pjesë të veprës ndjehet një ndjesi e thellë vetmie dhe shqetësimi ekzistencial, ku autori përballet me veten, me kohën që kalon dhe me mungesën e lirisë së brendshme. Momenti i vetmisë është një mënyrë e të thënit të së vërtetës në një kohë kur të thuash drejtpërdrejt ishte e ndaluar.
Në vend të sloganeve ideologjike, Agolli shkruan për gotën, për një libër, për një rrugë, për një pemë, për kujtimet. Ka një lirizëm të brishtë, nganjëherë të ngjashëm me poetikën haiku, ku thjeshtësia përçon një thellësi të madhe ndjenjash dhe kuptimesh.
Motivi i plakjes është gjithashtu i pranishëm, jo vetëm në trupin fizik, por edhe në shpirt, në sistemin që po dështon në heshtje. Poeti mendon për fundin, për lodhjen e qenies, por pa rënë në pesimizëm fatal. Në disa momente gjejmë një ton ironik, sidomos ndaj vetvetes si autor, por edhe ndaj realitetit përreth. Kjo është mënyra e vetme e lejuar për të kritikuar një sistem që nuk toleron kundërshtimin e drejtpërdrejtë.
Gjuha e përdorur është e thjeshtë, por e ngarkuar me imazhe poetike. Agolli përdor një ritëm të lirë, ndonjëherë edhe të afërt me prozën, por gjithmonë të kuptueshëm. Menjëherë pas këtyre momenteve, del në pah përdorimi mjeshtëror i metaforës, e cila nuk është ndërtuar për të habitur, por për të pëshpëritur një kuptim të thellë. Toni i përgjithshëm është meditativ, i përmbajtur, misterioz, por me një kthjelltësi të qartë emocionale.
Vepra përfaqëson një çarje të kujdesshme në dogmatizmin e kohës. Narracioni i intimitetit dhe i përditshmërisë është një risi e rëndësishme në shkrimet e Agollit të viteve ’80. Autori shpëton shpirtin lirik në një kohë që kërkonte uniformitet shpirtëror.
Vepra nuk e çon deri në fund rebelimin artistik - censura dhe vetëcensura janë të pranishme. Ndonjëherë ajo rrëshqet në sentimentalizëm të tepërt ose në retorikë të konsumuar, veçanërisht kur përpiqet të pajtojë ndjeshmërinë me detyrimin ideologjik.
Ky vëllim është si një pasqyrë e brendshme e njeriut të kohës së komunizmit: jo luftarak, jo heroik, por i ndjeshëm, i frikësuar, i vetmuar, por që nuk dorëzohet plotësisht. Dritëro Agolli arrin të krijojë një liber që, ndonëse është “në gotë”, vazhdon të frymojë si trëndafil.
Vetë titulli “Trendafili në gotë” bart një ngarkesë të fuqishme metaforike. Trëndafili, në traditën letrare, përfaqëson ndjenjën, bukurinë, natyrën, pasionin dhe shpirtin e ndjeshëm. Gota, në këtë rast, simbolizon një hapësirë të kufizuar, të tejdukshme, por të mbyllur - një realitet të mbikëqyrur dhe të kontrolluar. Kombinimi i këtyre dy elementëve - bukuria brenda kufizimit - krijon një metaforë për njeriun që ruan shpirtin në kushte shtypjeje, një shpirt që frymon ndonëse është futur në një “kafaz të kristaltë”.
Vepra zhvillohet si një dokument shpirtëror, ku autori i drejtohet vetes, kujtimeve, kohës, jetës urbane dhe të zakonshmes. Në vend të një rrëfimi të ngjeshur narrativ, Agolli zgjedh një strukturë të lirë, me tone herë intime, herë ironike, duke e shndërruar veprën në një roman poetik ku protagonisti është vetë Poeti-njeri.
Një nga temat qendrore është vetmia si gjendje mendore dhe shpirtërore. Poeti përjeton vetminë jo si boshësi, por si hapësirë për mendim dhe ndjenjë. Ajo shfaqet si forma më e sigurt për të thënë të vërtetën në një sistem që kufizonte fjalën e lirë. Plakja në këtë vepër nuk është vetëm biologjike, por edhe morale dhe shpirtërore. Subjekti poetik reflekton mbi rraskapitjen e sistemit, rënien e idealit dhe mbi të ardhmen e një brezi që po zhgënjehet.
Në vend të figurave të mëdha ideologjike, Agolli shkruan për një pemë, një filxhan, një kujtim të fëmijërisë. Kjo poetikë e të voglës dhe të zakonshmes përbën një formë qëndrese ndaj gjuhës së ftohtë të propagandës. Ironia shfaqet si një mjet i rafinuar për t’u distancuar nga realiteti. Agolli përdor ironinë ndaj vetes si poet, por në mënyrë të tërthortë edhe ndaj sistemit.
· Gjuha është e thjeshtë dhe komunikative, por e ngarkuar me nëntekste dhe figura të qarta, veçanërisht metafora të përmbajtura dhe të heshtura.
· Ritmi i vargut është i lirë, shpesh i afërt me prozën poetike.
· Toni është meditativ dhe shpesh melankolik, por pa rënë në dëshpërim.
· Vepra është një shembull i guximit poetik, për të ruajtur ndjeshmërinë në një kohë kur fjala ishte shpesh formale dhe ideologjike.
· Agolli thyen me njëfarë elegance strukturat dogmatike, duke mbrojtur poezinë si strehë të shpirtit njerëzor.
Pavarësisht kësaj:
· Në disa raste, autori duket se ndalet në kufijtë e vetëcensurës dhe nuk e çon deri në fund rebelimin estetik.
· Herë-herë vepra rrëshqet drejt sentimentalizmit ose përdor figura që duken të konsumuar për lexuesin bashkëkohor.
Trendafili në gotë përfaqëson një etapë të rëndësishme të krijimtarisë së Dritëro Agollit dhe një moment reflektimi për letërsinë shqipe në diktaturë. Është një liberr që nuk kërkon të bërtasë, por të pëshpërijë me dinjitet të brendshëm. Në këtë vepër, Agolli nuk është as revolucionar, as shërbëtor i sistemit, por njeriu që ruan shpirtin me klrijimtarin në një gotë qelqi - të tejdukshme, por të mbyllur.
