Nxitoj të them që në fillim se, përtej dallimeve strukturore dhe temave specifike, poezia femërore pohon identitetin e saj dhe dallimet e saj të pagabueshme e bëjnë atë një poezi të vërtetë dhe komplekse, nëpërmjet dominantëve të veçantë. Si tipare të përgjithshme, mjegullimi i sfondit shoqëror, kufizimi selektiv i universit imagjinar, rishënjimi i projekteve morale, kalitja e projekteve vizionare dhe ndonjëherë edhe prezenca e perspektivës kozmogonike dhe e qëndrimeve futuriste i japin specifikë poezisë femërore. Ka më pak utopi dhe jo më shumë përshkallëzime sarkastike, që përqafon realitetin në një ndjeshmëri që ndryshon të dhënat e dashurisë tokësore dhe besimit te Zoti: Është pakohësi/ Askush s’beson në zot/ Askush s’beson në njeri/ Është pakohësi/ Kam frikë të jem zot/ S’dua të jem njeri/ Është pakohësi
Burrat janë madhështorë dhe të koduar në shprehjen e ndjenjave të tyre, ndërsa zonjat janë më të përmbajtura. Megjithatë, poezia femërore apo mashkullore, mbetet poezi në dallimet strukturore. Është fakt se prej shekujsh ka ekzistuar një poezi tipike femërore, gjë e cila mund të dëshmohet nga prania dhe theksimi i një burrërie pragmatike, që ekziston në krijimin e disa emrave të njohur të poezisë shqiptare. “Seksi i dobët” është zakonisht subjekt i poezisë mashkullore, ndërsa tema themelore e poezisë femërore është dashuria në një këndvështrim që nuk përjashton veçorizim identitar të një jete të domosdoshme idilike: Më lejo të jem erë/ Dallgë e shkumëzuar netëve me hënë/ Më mëso të ec e qeshur pranë teje/ Kur alarmet e tërmeteve të kenë rënë//Mos harro të ma mësosh heshtjen/ Kur fjalët të më vijnë ëmbël rreth vetes/ Më mëso si të rri pranë teje/ Kur vitet t’i kenë ikur shumë larg jetës.
Ekziston dashuria tragjike dhe me tension të lartë të çifteve refraktare ndaj normave dhe mirëkuptimit konvencional - dhe shembujt tashmë dihen, nga historia më e trishtuar e dashurisë midis Romeos dhe Zhulietës, ose dashuria e qetë, e qetë, racionale si ajo e Librit të Këngëve të Petrarkës, që George Călinescu e quan - jo pa njëfarë drejtësie - "dashuri për të moshuarit", ceremoniale, plot vëmendje dhe nderim. Mund të thuhet se poezia është vokacioni origjinal i Gentiana Muhaxhirit dhe lirizmi i saj ka konstante tipologjike, pavarësisht kuptimeve biografike dhe angazhimeve të ndryshme profesionale. Poezia e Gentianës afirmon harmoninë dhe ekuilibrin, një klasicizëm strukturor, përmes një poezie të ndërgjegjësimit të akteve ekzistenciale, pa impulse të mëdha dhe me projeksione të moderuara imagjinare: Mes polesh të kundërta/ Qëndroj e palëkundur/ Në luftë me vetveten/ Fitoj unë/ Dhe kaq
Poezia është testamenti i jetës. Ajo bëhet një orë rëre e ndërgjegjes mbi një memorie dinamike që është gjithmonë në bazë, por që duhet të aktivizohet nga disa stimuj të menjëhershëm, si ujërat e Senës apo të Danubit, ekuivalente me rrjedhën e kujtimeve në vendlindje. Kështu, në një top të vetëm, autorja spekulon mbi idenë e kohës jashtë orarit, e lidhur me imazhin e valëve të detit ose të tufave të bozhureve të Kosovës. Ka një drithërimë imagjinare, e matur dhe e thellë, që shënon qëndrimet njerëzore dhe kontradiktore lidhur me jetën, pra respektimi i kompleksitetit të ndërgjegjes: Jetën e tërheq zvarrë/ Por e dua/ Çdo hap e bëj me vrap/ E prapë/ S’pushoj ta dua/ Jetën e tërheq/ ...Ajo më tërheq zvarrë mua.
Siç duket, kjo poezi ndërton, nga ylberë të rrallë semantikë, një gjendje njerëzore të përvojës poetike, një lloj melankolie të murmuritur. Vajza e poezive është perëndeshë e vetmisë. Megjithatë, autorja mbivendos shpirtin e një lloj dashurie mbresëlënëse dhe të guximshme: Merre këtë fjalë shpirti im/ Pa frikë/ Pa maskë/ Pa grim/ Merre, por mos e lako/ Si di/ Si mundesh/ Si do/ Merre këtë fjalë dhe dëgjoje/ E pastaj Harro, harro...harroje
Poetja ka arritur një thjeshtësi të jashtëzakonshme, të aftë për bërthama komplekse të rëndësisë, në një muzikalitet qartësie dhe brilante. Në të njëjtën kohë, Gentiana nuk ngurron të marrë një rol të rregullt në botën e trishtuar dhe të çorientuar të shekullit. Ajo është një përfaqësuese e denjë dhe kryesore e brezit bashkëkohor, së bashku me Drita Nikoliqi Binajn, Sabile Keçmezi Bashën, Miradije Ramiqin, Rita Saliun, apo të poeteshave rumune Grete Tartler, Elena Ştefănescu, Ileana Mălăncioiu dhe disa emra të tjerë që nuk po i përmend këtu. Duke debutuar që në moshë të njomë, Gentiana i qëndroi besnike një ideali poetik të klasicizmit dhe nderimit për traditën e madhe të saktësisë shqiptare.
Vlen të theksohet bashkëpunimi intensiv i saj me botime të ndryshme prestigjioze letrare dhe fakti se të gjithë krijimet e saj kanë gëzuar vlerësime, ndërkohë që ka marrë një numër të konsiderueshëm çmimesh dhe vlerësimesh. Gentiana ushtroi një poezi të shoqërizimit intensiv, duke joshur një audiencë maksimale, duke i qëndruar besnik një ideali të klasicizmit, romantizmit dhe realizmit. Autorja e integroi veten jo vetëm në brezin e saj, por e përfshiu veten edhe në letërsinë e kohës së saj si një autore për të cilën, nga gjërat njerëzore, asgjë nuk është mbi poezinë. Ky vëllim me dy autorë, ka një aromë delikate, që rrjedh nga lirizmi cilësor që poetja e ka përvetësuar dhe përsosur gjatë gjithë karrierës së saj letrare.
Mund të vërehet një rritje e zanatit të mbikëqyrjes së kujdesshme të vargut, në mënyrë që poezia të priret drejt magjisë, drejt këngës së pastër. Poezia deklarative, poezia manifeste, mesazhi i drejtpërdrejtë fillon të zhduket nga faqet, zëvendësohet nga poezi më të shifruara, të përpunuara nga teknika e simboleve dhe sugjerimi i rafinuar me ndjenja, me mendime, me sugjerime delikate dhe të pushtuara nga një melankoli që propozon një filozofi, filozofinë e jetës: Po ngutem/ Nuk e di për ku/ Diku ndoshta mbërrij/ Por kur, nuk e di/ Po ngutem/ E ditët ikin aq ngadalë. Një gjë që duhet thënë, është se nuk janë lëkundjet e ndërgjegjes estetike të poetes, gjë që bën që disa tekste që fillojnë në mënyrë të admirueshme pa përfunduar me pesimizëm. Gentiana na ofron poezi të jashtëzakonshme, estetikisht të këndshme, të denja për lexim dhe admirim. (Bukuresht, Vjeshtë 2021)
POEZI
Më merr e më zhduk
Si magji
Atje ku nuk ekziston njeri
Me ëndrrën të dehem e për ty
Të bëhem hi
Poezi
ZHGËNJIM
Zhgënjehem rrugëve tua
Qyteti im
Ëndrrat copëzash më thyhen
Se të marrët marrin merita
Qyteti im
E ti, vazhdo e rrit përbindësha
PËRTEJ VETES
Copëzohem shkrumbeve të së kaluarës
Hapave të vargut të kristaltë
E tashmja më flakëzon pranë vetes
Jam ëndrra, jam hiri, jam bija e saj
MALL
Ka kohë që s’qaj se më s’ndjej mall
Për ty dhe shiun
Për ty dhe ty
Ka kohë që s’eci lagjes së vjetër
Ka kohë që s’shoh si bie shi
UNË
Dhe ja...
Aty diku... përflakem
Aty diku... më djeg i njëjti zjarr
Aty diku... heshtja ma vret fjalën
Aty diku... më pret po ai mall
ME TY
Më lejo të jem erë
Dallgë e shkumëzuar netëve me hënë
Më mëso të ec e qeshur pranë teje
Kur alarmet e tërmeteve të kenë rënë
Mos harro të ma mësosh heshtjen
Kur fjalët të më vijnë ëmbël rreth vetes
Më mëso si të rri pranë teje
Kur vitet t’i kenë ikur shumë larg jetës.
VETËM
Mes polesh të kundërta
Qëndroj e palëkundur
Në luftë me vetveten
Fitoj unë
Dhe kaq
SI NË LOJË
Jetën e tërheq zvarrë
Por e dua
Çdo hap e bëj me vrap
E prapë
S’pushoj ta dua
Jetën e tërheq
...Ajo më tërheq zvarrë mua
PAKOHËSI
Është pakohësi
Askush s’beson në zot
Askush s’beson në njeri
Është pakohësi
Kam frikë të jem zot
S’dua të jem njeri
Është pakohësi
IKJE
Mes shiut dhe diellit do zgjedh diçka tjetër
Diçka që askush s’e njeh
Mes lindjes dhe vdekjes do ndjek një rrugë tjetër
Pa mallkim e baltë mbi të
Mes rrugës dhe fjalës do zgjedh ecjen
Vetëm mos të jetë hapi im
Mes hapit e vrapit do zgjedh ikjen
S’do jem më në qytetin tim
VERI
Busulla nuk më tregon një anë
Horizonti mbeti i çalë
Dikush e vodhi këngën e erës
Hapat përtej hartës u ngrinë
U ngri një buzëqeshje stine
Dikush e vodhi këngën e zgjimit
ÇILTËRSI
Merre këtë fjalë shpirti im
Pa frikë
Pa maskë
Pa grim
Merre, por mos e lako
Si di
Si mundesh
Si do
Merre këtë fjalë dhe dëgjoje
E pastaj
Harro, harro...harroje
