Në vlerësimin e diktatorit, Ismail Kadareja ka qenë njëherazi kolosi i letërsisë, shkrimtar i madh, mjeshtri i letrave, armiku i socializmit, tellalli i kamufluar i borgjezisë. Përkundër lëvdatave të kumtuara për konsum publik, Enver Hoxha rezervonte një qasje të kundërt për poetin e shquar, të cilën e ndante me rrethin e ngushtë të njerëzve të besuar.
Gazeta Panorama.al publikon ekskluzivisht, kujtimet e Vahid Lamës, juristi që ka punuar 13 vite në paradhomën e diktatorit, duke kujtuar shpërthimin e Enverit kur lexoi për herë të parë “Pashallarët e kuq”, përmend shënimin e tij në tekstin e poemës “Ismail Kadareja të shkojë në burg!”.
“Më herët me “Pashallarët…”, shton sekretari i diktatorit, u njoh, Ramiz Alia, të cilit i kërkohej miratimi për botimin e veprës, por ai pa u shprehur, siç bënte rëndom në kësi rastesh, ia kaloi Hoxhës për të pritur gjykimin e tij. Në vijim Lama kujton çastet kur kupola e Partisë shqyrtoi përmbajtjen reaksionare të veprës së Kadaresë dhe rrethanat si ndryshoi vendimi i Hoxhës për mos ta goditur shkrimtarin e njohur. Sakaq, ndihmësi i diktatorit sjellë mbresat nga komunikimet e kreut të regjimit me ministrin e Brendshëm, i cili kishte ekskluzivitetin e raportimeve sekrete për të vrarët pa gjyq…
KADAREJA, ARMIK I RREZIKSHËM
Në vitin 1975, shtëpia botuese i kishte dërguar Ramiz Alisë, sekretar i Komitetit Qendror të Partisë, që mbulonte ideologjinë dhe kulturën, një poemë të shkrimtarit Ismail Kadare. Atij i kërkohej mendim nëse mund të botohej ai krijim, që “mbante erë baruti”. Poemës, më pas, si pa dashur, iu ngjit nofka “Pashallarët e Kuq”, megjithëse titulli në origjinal ishte “Në mesditë u mblodh Byroja Politike”. Shkrimtari shkruante me urrejtje të madhe kundër burokratizmit dhe burokratëve kriminelë me duar të përgjakura. Ai tipizonte me sarkazëm salltanetet e drejtuesëve të lartë dhe mënyrën e tyre të jetesës shumë larg asajtë njerëzve të thjeshtë që me zor përballonin kushtet minimale të jetesës.
Ramiz Alia, për të mos mbajtur vetë përgjegjësinë për sa i kërkohej, sikurse e kishte zakon, ia kishte dhënë atë Enverit për ta lexuar, në mënyrë që më vonë të shprehej për botimin e saj. Në momentin kur Hoxha sapo e kishte lexuar poemën, unë u futa në zyrën e tij dhe vura re se nuk po përqendrohej për të më dëgjuar mbi çështjen që i raportoja. Ishte tejet i zemëruar. Zakonisht, kur futeshim në zyrën e tij pa na thirrur, na dëgjonte e pastaj mund të na jepte ndonjë porosi edhe përtej atyre që kishim biseduar. Kësaj here, pa mundur të më dëgjonte përse i kisha shkuar në zyrë, ma ndërpreu fjalën në mes: “Merri këto shënime dhe jepja Nexhmijes për t’i sistemuar diku në arkiv. Janë disa gjykime personale për Ismail Kadarenë, që u dashka ta mbash nga xhaketa për të mos u gremisur në ato humnerat e fantazisë së tij të sëmurë. Ai na shkruaka këtu për ‘Pashallarë të kuq’, po cilët na qenkan ata? Anëtarët e Byrosë Politike?
Sigurisht Ismaili ata kërkon të qëllojë me larghedhje. Nuk e di ç’i ka hipur në tru? Çfarë i kanë diktuar ustallarët që s’na duan. Ajo mendja e tij djallëzore, me sa duket punon për gjëra të mbrapshta. Prit t’ia shkrepi ndonjë ditë e të shkruaj edhe për ‘Sulltanin e kuq'(!). Misioni që i ka vënë vetes, është i qartë si drita e diellit, por do ta pësojë, si gjithë ata që kanë dashur të na qëllojnë pas shpine. Hajde shkrimtar, hajde! Të gënjen mendja mor i shkretë. Ky është Kadareja ynë ‘i shquar’. Ismaili i shqyer! Një armik i rrezikshëm i Partisë!. Një tellall i kamufluar i borgjezisë. E kemi përkëdhelur pa doganë, por me këta “Pashallarët e kuq” durimi mori fund. Duhet ta vëmë në mengene e të jap llogari si Çeçua. Poema e tij është një akuzë e rëndë për udhëheqjen e Partisë, një trakt i zi, që bën thirrje për kryengritje. Një të tillë si “Pashallarët…” nuk kanë shkruar as ata që kemi shfarosur me kohë…” Si tha këto, gati me një frymë, Hoxha heshti një moment, pastaj filloi sërish: “Çuditem me këtë Ramizin. Si i kalon kaq lehtë gjëra të tilla dhe m’i sjell mua në tryezë.
Ç’kërkon Ramizi, që unë të firoms botimin e ‘Pashallarëve të kuq’? Apo të urdhëroj ndëshkimin e Kadaresë? Ramizi nuk shprehet as për njërën, as për tjetrën, por kur ta thërras dhe t’i shfaq mosaprovimin kategorik për botimin e poemës, ai, si ngaherë, do të shprehet: Dakord, shoku Enver, kështu mendova dhe unë, prandaj jua solla për ta lexuar!…” Hoxha fliste tepër i nervozuar. Ishte nxirë në fytyrë. Rrallëherë më kishte qëlluar ta shikoja në këtë gjendje. Më tepër u çudita nga mënyra si u shpreh për sekretarin e KQ që e kishte njërin nga bashkëpunëtorët më të afërt. Natyrisht nuk dyshova që pas kësaj Ramizin mund ta gjente ndonjë e keqe, pasi ai, nëpërmjet përkrahjes së vazhdueshme të zonjës Hoxha, ishte mësuar t’i kapërcente hendeqet pa u lagur dhe të hidhte të tjerët në flakët e zjarrit. Aty për aty ndjeva keqardhje për shkrimtarin e madh, duke kujtuar që kësaj here do përfundonte në turmën e të shpallurve armiqë të Partisë. Fill pas kësaj, lart e poshtë pëshpëritej gojë me gojë që arrestimi i Kadaresë ishte çështje ditësh, se ishte përgatitur madje edhe akuza. Kishte atykëtu që hamendësonin se prokurorit të Përgjithshëm i paska shkuar porosia për lëshimin e urdhrit të arrestit etj. Për një procedurë të tillë kishet filluar të flitej edhe në kafen e aparatit të KQ.
Së paku, ne që punonim në kabinetin e Hoxhës dhe kishim dëgjuar rrufetë e tij kundër Kadaresë, as që e vinim në dyshim prangosjen e tij. Shumëkush prej nesh e përqaste fatin e shkrimtarit të shquar me atë të Kasem Trebeshinës që ishte syrgjynosur me kohë në burgjet e tmerrshme të diktaturës… Nuk e di çfarë çfarë ndodhi më vonë dhe cilat ishin arsyet e që situata mori tjetër rrjedhë e Enveri për fatin e mirë të Kadaresë u tërhoq nga mendimi ogurzi. Dilemat që përjetonim ne që ishim në brendësi të çështjes ishin nga më të ndryshmet. Përse ndërroi mendim? Çfarë e shtyu për t’u rezervuar në goditjen ndaj tij? Kush e mbrojti Kadarenë nga arrestimi? Për këto flitej shpesh ato ditë në bisedat shoqërore në kafen e aparatit të KQ. Disa thoshin se në momentin e fundit kishte ndërhyrë Nexhmija. Ca të tjerë gjykonin në një manovër të mundshme të Ramizit. Me aq sa unë isha në koretin e gjerave, isha i bindur që Kadarenë nuk e kishte shpëtuar as njëri dhe as tjetri. Ata vërtetë shtireshin sikur e donin Kadarenë, por në fakt e urrenin, bile si asnjërin prej shkrimtarëve të tjerë. Ca më tepër, tani pas “Pashallarëve…”, që atyre u kishte djegur më shumë se gjithkujt. E vërteta është se Kadarenë e mbrojti talenti dhe emri i tij i njohur brenda dhe jashtë vendit. Atë nuk guxuan ta godasin, për ti shpëtuar një revolte të mundshme të opinionit publik.
Arrestimin e Kadaresë, në një kohë kur ishin pushkatuar e burgosur shumë intelektualë, nuk do ta miratonte askush, si brenda dhe jashtë Shqipërisë. Kjo paramendohej një traumë e fortë për regjimin, që edhe me aq sa shfaqej, ishte teje represiv., sidomos me njerëzit e letrave dhe të kulturës. Në qoftë se për persekutimin e të tjerëve diktatura nuk e kishte përfillur perceptimin e të tjerëve, për rastin e mjeshtrit të letrave ndryshonte puna. Kishin ardhur kohë të tilla, kur në kupolën komuniste po dukeshin të krisura të thella dhe regjimi tiranik shfaqej për ditë e më i pafuqishëm për të përbaltur personalitetin e padiskutueshëm të Kadaresë së madh. Tani që kujtoj ato çaste kur Enveri më jepte në dorë letrën ku kishte zhgarravitur gjithë të zezat për poemën “Pashallarët e kuq”, më shkon mendja te destinacioni fundor i tyre. Nuk e di nëse i çoi Nexhmija në Arkivin e Komitetit Qendror, siç porositi Hoxha, apo diku tjetër. Sidoqoftë, unë jam njëri ndër dëshmitarët që e kam dëgjuar nga afër tërbimin e diktatorit për autorin e poemës “Pashallarët e kuq”. Së paku ato momente, Enveri, edhe sikur ta shqyente Kadarenë me gjithë lecka nuk ngopej. Rrallë, shumë rrallë e kam parë Hoxhën në ato 13 vite në paradhomën e tij aq të egërsuar dhe brutal…
I PUSHKATUARI PA GJYQ MBETI ANONIM
Ka qenë ditë e martë, 22 shkurt i vitit 1972, kur zëvendësoja në zyrë kolegun e sëmurë. Sekretarët e Komitetit Qendror e pinin kafenë bashkë me Enverin në pushimin e paradites. Një moment ra zilja e telefonit. Ngrita receptorin dhe dëgjova: -Ministri i Brendshëm jam. Paska dalë nga zyra shoku Enver, more Haxhi, se nuk po më del në telefonin me dy shifra?” (Më këto telefona të bisedave sekrete komunikonin udhëheqësit më të lartë të Partisë së Punës ndërmjet tyre) -Ju dëgjon Vahid Lama, – iu përgjigja. Shoku Enver është në një pushim të shkurtër për kafe, bashkë me sekretarët e Komitetit Qendror. – Mmm.., ia bëri ai, po si të bëjmë, desha t’i transmetoj diçka tepër urgjente… Dëgjo këtu, të lutem, shko ti atje dhe thuaji: “Ajo puna mbaroi, ai miku na la shëndenë”.
Tek po e dëgjoja me shkuan mornica në trup. Më pushtoi një ndjenjë angështie që nuk ishte tamam tmerr, por po aq shtypëse e ndrydhëse sa tmerri. Isha plotësisht në gjendje ankthi. Me siguri fjala do të ishte për vrasjen e një njeriu prapa shpinës, e një njeriu, emrin e të cilit nuk e mësova dot kurrë. Nuk e di akoma nëse ai që “na la shëndenë” ndodhej brenda apo jashtë Shqipërisë. E ndjeja veten të trullosur tek s’mbante më. Shkova në sallën e vogël ku po pinin kafenë sekretarët e Komitetit Qendror. Iu afrova Hoxhës. -Ç’është?, – më pyeti.
I fola në vesh, sikurse kërkohej në raste si këto. -Shoku Ministër i Brendshëm njofton: “Ajo puna mbaroi, ai miku na la shëndetin”. -Ashtu?, – i shndriti fytyra nga gëzimi dhe iu drejtua sekretarit që e kishte si mikun më të afërt: -Ministri e paska mbaruar punën që kishte me atë mikun, – dhe i shkeli syrin lehtë. Sekretarët e tjerë nuk reaguan, vazhduan të rrufisnin kafen. Ndoshta ata nuk dinin gjë për këtë mynxyrë. Atë natë, megjithëse nuk e dija për cilin bëhej fjalë, bëra një gjumë të trazuar. Një njeri ishte flijuar tinëzisht, pa ligj e pa gjyq, me urdhër të udhëheqësit të Partisë, që manovronte shtetin e “diktaturës së proletariatit”. Po përse duhej vepruar me këtë trill kur kishte ligje, Polici, Hetuesi, Prokurori dhe Gjykatë, që merreshin me ndjekjen e ndëshkimin e “fajeve” kundër shtetit?
Kjo ndodhte pikërisht sepse duheshin ndëshkuar, bile me dënim kapital, edhe ata për të cilët provat mungonin, por që Hoxha ua kishte bërë benë, se dyshonte që nesër mund të përbënin rrezik për të! Ka shumë të ngjarë që preja e këtij krimi të ketë qenë ndonjë i burgosur apo i internuar politik, që vuante dënimin në Shqipëri, ose ndonjë i arratisur jashtë shtetit. Gjatë kësaj kohe kam shpresuar të mësoj cili ka qenë fatziu, që u zhduk pa nam e nishan, por qe e pamundur, pasi ky rast nuk ishte i vetëm. Gjatë kohës që punoja në zyrën e Enverit, kam dëgjuar shpesh komunikime të kësaj natyre nga kreu i Ministrisë së Brendshme, që i raportonte me një ndjenjë krenaria për “njerëz që linin shëndenë” pas atentateve misterioze të Sigurimit të Shtetit.
LIGJIN E DI PARTIA, JO GJYKATA
Në aparatin e KQ kishte ardhur një ankesë nga Komiteti i Partisë i Rrethit të Durrësit, se Gjykata kishte kthyer në punën e mëparshme një nëpunës të pushuar me urdhër të një sekretari të Komitetit të Partisë. Sa u njoh Enveri me këtë informacion, më thirri në zyrë dhe më tha disi i nervozuar: Kush ka thënë që paska të drejtë Gjykata të kthejë në punë një punonjës që është pushuar me porosi të Komitetit të Partisë?! Ç’u bë Gjykata, që na dilka mbi Partinë?! Ajo është një organ shtetëror i thirrur pikërisht për të zbatuar vijën e Partisë e jo për t’iu kundërvënë. Vërtet ne kemi thënë, – vazhdoi ai, -që gjykatat janë të pavarura, por kjo pavarësi, të kuptohemi drejtë, nuk është absolute. Asnjë organ apo organizëm shtetëror nuk mund të jetë i pavarur nga populli dhe Partia.
Veç kësaj, dihet që ne e kemi hedhur poshtë si të gabuar teorinë borgjeze të ndarjes së pushteteve. Në vend të saj kemi mbështetur teorinë e drejtë të unitetit të pushteteve. Në këtë prizëm duhet parë e trajtuar edhe pavarësia e gjykatave. Mua më duket se gjykatat po abuzojnë me pavarësinë e tyre për të dhënë vendime në kundërshtim me politikën e Partisë. Po të jetë e vërtetë kjo, Partia duhet të bëjë kujdes dhe të godasë rreptë bartësit e këtyre dukurive. Më kupton, apo jo? “Ligjin e di Gjykata”, na thonë ca juristë. Si e ditka Gjykata dhe nuk e ditka Partia që bën ligjin?! Ç’janë këto teori të plakura që na serviren kështu?!
Vetë mënyra si arsyetonte Hoxha në raste të tilla, shprehte konceptin e tij që Partia kishte të drejtën e pakufizuar të ndërhynte kudo dhe për gjithçka, pa u penguar nga asnjë ligj, parim apo moral. E kisha dëgjuar të thoshte: “Ç’qenka ky ligj, që i lidhka duart Partisë për të ndërmarrë një aksion revolucionar kundër zakoneve prapanike dhe besimeve të kota, si e paskemi aprovuar?! Jo, ky nuk është një ligj i drejtë, të ndryshohet ose të shfuqizohet menjëherë”. Disa herë, Ministria e Drejtësisë kishte rënë në hall, sepse detyrimisht i duhej të paraqiste projekte ligjesh ose dekretesh të porositura nga Enveri, megjithëse ato binin ndesh me Kushtetutën e Republikës, deri sa aty nga fundi i viteve ’60 Hoxha e zhduku edhe vetë Ministrinë, si “të panevojshme”(!) Kështu i shmangu ai kundërshtimet e ministrit “kokëfortë e të bezdisshëm”.
