Në progres raportin e vitit 2024, Komisioni Europian kritikoi Qeverinë Shqiptare përsa i përket kornizës ligjore dhe institucionale për personat me aftësi të kufizuara. Sipas raportit, nevojiten masa të menjëhershme për të luftuar diskriminimin ndaj kësaj kategorie, ku cilësia e arsimit veçanërisht për fëmijët me nevoja të veçanta vazhdon të jetë një shqetësim i madh.
Në qershor 2019, Këshilli i Ministrave do të miratonte dokumentin politik “Reforma e Vlerësimit të Aftësisë së Kufizuar në Sistemin e Mbrojtjes Sociale dhe Planin e Veprimit 2019-2024” për zbatimin e tij me vlerë 755 milionë lekë ose 7.5 milionë euro vetëm për vitin 2019.
Sipas Komisionit Europian, kjo reformë ka ngritur shqetësime serioze përsa i përket efektit negativ dhe deinstitucionalizimi ka ngelur në vend numëro. Madje nëse ndalemi të fëmijët jetim me nevoja të veçanta kuptojmë se ka patur në veprim dy plane, Plani Kombëtar i Veprimit për Personat me Aftësi të Kufizuara 2021–2025 dhe Plani Kombëtar i Deinstitucionalizimit 2020-2022.
Pra, dy strategji, dy burime financiare për të njëjtin problem, por sot institucionet shqiptare nuk arrijnë të ofrojnë siguri për këta fëmijë.
Një nga problemet kryesore që kanë fëmijët pa kujdes prindëror është transferimi nga njëri institucion në tjetrin. Çeshtja është me e komplikuar kur këta fëmijë kanë probleme shëndetësore, një kategori e cila ka nevojë për kujdes të shtuar.
“Në qoftë se ka një lidhje shumë të fortë, predispozitat janë që ndarja të ketë një intensitet shumë të lartë, por që duhet që institucioni, psikologu të bëjë një plan për ta përgatitur psikologjikisht për shkëputjen, bën intervista me fëmijët, sa të gatshëm janë dhe i përfshin në pjesën e vendimmarrjes.”– u shpreh psikologia Rakipi.
Sipas Planit Kombëtar të Deinstitucionalizimit 2020-2022, shërbimet aktuale të ofruara në institucionet rezidenciale janë fokusuar te përkujdesja fizike dhe jo te zhvillimi individual. Do të ishte Avokati i Popullit që në vitin 2024 do të nxirrte në dritë fakte dhe dokumente që pohonin se suksesi i këtij programi është vecse një narrativë për propagandë.
Sipas raporteve zyrtare, deinstitucionalizimi ka funksionuar vetëm në drejtim të largimit të fëmijëve në institucione të tjera përkujdesjeje rezidenciale për fëmijët e moshës shkollore dhe për efekt birësimi, e jo për arsye të kthimit të tyre në familjet biologjike ose familjet kujdestare të fuqizuara ekonomikisht.
Sipas Komitetit të Konventës për të Drejtat e Personave me Aftësi të Kufizuara, ka të dhëna për numrin e individëve që marrin shërbime në institucionet e përkujdesjes shoqërore.
Por nuk ekzistojnë të dhëna që lidhen me nevojat e tjera sociale në aspektin e edukimit, punësimit dhe rritjes së aftësive, strehimit, nevojave për shërbime mjekësore, përfshirjes së tyre në jetën publike dhe vendimmarrje.
Financimi për zbatimin e masave të parashikuara në Plani Kombëtar i Veprimit për Personat me Aftësi të Kufizuara 2021–2025, është parashikuar në buxhetin e shtetit, por në rastet kur buxheti nuk është i mjaftueshëm për përmbushjen e objektivave, parashikohet një ndarje të hendekut të financimit, si dhe propozimin për fonde donatorësh.
Në rastet kur nuk ka donatorë të gatshëm për të ndihmuar qendrat që përkujdesen për këta persona, vështirësitë e përditshme vetëm shtohen dhe ai pak buxhet që është duhet të ndahet në copëza.
Niveli i ulët i njohjes së ligjit dhe i ndërgjegjësimit, bën që aksesueshmëria në mjedise të identifikohet vetëm me vendosjen e një rampe në hyrje të ndërtesës, e cila në shumë raste rezulton jashtë standardeve.
“Mosaksesueshmërinë e kemi parë në aspekte nga më të ndryshmet që nga objekte arti, biblioteka, shkolla, postë, institucione me frekuencë të lartë qytetare, në trotuare, në rrugë të ndryshme, ku prap është vënë re që si vend jemi në nivel zero përsa i përket akesesueshmërisë së personave me aftësi të kufizuara.” – u shpreh Robert Gajda, Komisioneri për Mbrojtjen nga Diskriminimi.
Mungesa e transportit apo pamundësia për ta përdorur atë, është një barrierë për punësimin, edukimin, kujdesin shëndetësor dhe jetën sociale. Por diskriminimi i kësaj kategorie që fillon nga hapat e parë të fëmijërisë me mungesat për tu përshtatur me ambientin rrethues, ku infrastruktura fizike dhe arsimore i përjashton automatikisht, duke vazhduar edhe me të drejtën kur ata kanë mundësinë për të votuar.
Në disa vendime të njëpasnjëshme, Komisioneri për Mbrojtjen nga Diskriminimi ka konstatuar se personat me aftësi të kufizuar janë të privuar nga e drejta për të votuar.
“Edhe në zgjedhje prap është i njëjti problem, shumë persona me aftësi të kufizuara nuk mund t’a ushtrojnë të drejtën e tyre të votës. Për shembull qendrat e votimit janë në kat të dytë dhe një person me karrige me rrota nuk mund t’a aksesojë dot dhe ky është problem i madh sepse aty humbet komplet e drejta e ushtrimit të votës.”- u shpreh Komisioneri Gajda.
Në vitin 2021, Qeveria Shqiptare nëpërmjet një procesi të udhëhequr nga Ministria e Shëndetësisë dhe Mbrojtjes Sociale nëpërmjet Grupit Teknik Ndërinstitucional të Punës hartoi Planin Kombëtar të Veprimit për Personat me Aftësi të Kufizuara 2021–2025. Procesi i formulimit dhe i konsultimit të dokumentit u realizua me asistencën e ekspertëve vendas të UNDP-së si pjesë e Programit të Përbashkët të Kombeve të Bashkuara “Askush të mos mbetet pas/Leave No One Behind” (LNB), që zbatohet në bashkëpunim me Ministrinë e Shëndetësisë dhe mbështetet nga Qeveria Zvicerane (SDC).
Pavarësisht përfshirjes të një grupi personash të kualifikuar dhe fondesh e donacionesh nga të gjitha drejtimet, kjo kategori ngeli mbrapa sepse në dokumentin prej 77 faqesh nuk përmendet në asnjë rresht se si do të përfshihen në votime kjo kategori, e cila diskriminohet rregullisht sa herë ka zgjedhje parlamentare apo vendore.
Por ndikimi i UNDP Albania në këtë projekt do të dilte në pah te Qendra e Zhvillimit të Personave me Aftësi të Kufizuara Vlorë, ku fëmijët jetim do të vuanin pasojat e dështimit të zbatimit të kontratës nga kompanitë private.
