Në thelb të çdo shteti demokratik që synon të ndërtojë një të ardhme të drejtë dhe të qëndrueshme qëndron një pyetje e vjetër por gjithnjë aktuale: Kush na përfaqëson, dhe si? Kjo pyetje bëhet akoma më thelbësore kur përfaqësimi nuk është vetëm numerik, por mbart pas vetes barrën e bashkëjetesës, të drejtës për të qenë i barabartë dhe të drejtës për t’u ndjerë pjesë e një projekti të përbashkët shtetëror.
Kushtetuta e Republikës së Kosovës, si dokument themelor i konsensusit shoqëror, garanton 20 vende të rezervuara për komunitetet jo-shumicë: 10 për komunitetin serb dhe 10 për komunitetet tjera (boshnjak, turk, rom, ashkali, egjiptian, goran dhe kroat). Kjo është bërë me qëllim të garantimit të një përfaqësimi të drejtë, për të shmangur dominimin e shumicës dhe për të ndërtuar një shoqëri gjithëpërfshirëse në një kontekst pas-konfliktual.
Por në praktikë, ajo që ishte menduar si garanci për përfaqësim është shndërruar në instrument për sabotim institucional, sidomos nga blloku i përfaqësuar nga Lista Serbe, e cila jo rrallë e ka përdorur këtë përfaqësim jo për të përfaqësuar interesin e serbëve të Kosovës, por për të imponuar interesat strategjike të Beogradit në Kuvendin e Republikës së Kosovës. Në këtë mënyrë, vullneti real i serbëve që jetojnë në Kosovë shpesh anashkalohet dhe zëvendësohet me vullnetin politik të qendrës së kontrollit në Beograd, duke e kthyer përfaqësimin nga një urë ndëretnike në një mekanizëm bllokues dhe destabilizues.
Kur përfaqësimi përdoret për të mohuar ekzistencën e vetë institucionit ku ndodh përfaqësimi, atëherë kemi hyrë në një paradoks të rëndë: të ulesh në Kuvendin e një Republike që e mohon, të përfitosh nga një sistem që nuk e njeh, dhe ta përdorësh fjalën jo për të ndërtuar, por për të shkatërruar. Ky është një dështim etik dhe politik, dhe ky është momenti për të menduar qartë.
Nuk është çështje e numrave, por e drejtësisë dhe përmbajtjes së përfaqësimit. Përfaqësimi duhet të pasqyrojë realitetin shoqëror dhe institucional të vendit, jo të shërbejë si mekanizëm i kontrolluar nga jashtë për të mbajtur peng vendimmarrjen kombëtare. Nuk ka asgjë diskriminuese në rishikimin e këtij balanci. Përkundrazi, do të ishte akti më demokratik i mundshëm: të sigurojmë që secila votë, secili deputet, secili komunitet, përfaqëson vullnetin real të qytetarëve të Kosovës, jo direktivat e qendrave të tjera politike.
Në këtë kontekst, hapet një perspektivë e re që kërkon guxim politik dhe vizion kombëtar: përfshirja e diasporës në përfaqësimin parlamentar përmes vendeve të rezervuara. Diaspora e Kosovës nuk është një trup i huaj në raport me shtetin – përkundrazi, është palca ekonomike, kulturore dhe shpirtërore e Kosovës. Ajo mban gjallë jo vetëm ekonominë e brendshme me remitenca dhe investime, por edhe idealin e shtetësisë kosovare në arenën ndërkombëtare.
Në një moment kur ndarjet brenda janë të thella dhe rreziku i instrumentalizimit të institucioneve nga forca të jashtme është real, diaspora paraqet një vetëdije kolektive që i qëndron afër Kosovës, por nga një distancë që shpesh sjell më shumë qartësi dhe objektivitet. Përvoja e shumë shteteve tregon se përfaqësimi i diasporës në parlament është jo vetëm i mundshëm, por edhe i dobishëm – nga Italia te Franca, nga Tunizia te Kroacia.
Një zgjidhje e balancuar do të ishte kjo: 5 vende të rezervuara për komunitetin serb, 5 për komunitetet tjera, dhe 5 për diasporën e Kosovës. Ky rishikim do të ruante frymën e përfaqësimit gjithëpërfshirës, do të ulte hapësirën për manipulime destruktive dhe do të sillte një zë të freskët dhe të përgjegjshëm në institucionet tona: zërin e qytetarit që, edhe pse jeton jashtë kufijve, ka ende zemrën dhe mendjen në Kosovë.
Si mund të realizohet ky ndryshim?
Ndryshimi i numrit të vendeve të rezervuara kërkon një qasje të kujdesshme juridike dhe kushtetuese. Kushtetuta e Kosovës mund të ndryshohet përmes një amendamenti që propozohet nga një numër i caktuar deputetësh dhe miratohet me dy të tretat e votave të të gjithë deputetëve, përfshirë dy të tretat e deputetëve të pranishëm nga radhët e komuniteteve jo-shumicë. Është pra një procedurë që kërkon konsensus, reflektim dhe përfshirje të gjerë. Për më tepër, për çështje të ndjeshme si kjo, mund të kërkohet edhe mendim i Gjykatës Kushtetuese, si organi më i lartë që interpreton frymën e dokumentit themelor të shtetit.
Po ashtu, një iniciativë e tillë mund të përcillet nëpërmjet një debati të gjerë publik dhe institucional, ku të përfshihen ekspertë të së drejtës kushtetuese, studiues të sistemit politik, si dhe përfaqësues të vetë komuniteteve dhe diasporës, në mënyrë që çdo hap të bëhet mbi bazën e barazisë, respektit dhe vizionit të përbashkët.
Në fund, ajo që kërkojmë nuk është përjashtim, por kuptim më i thellë i asaj që përfaqësimi nënkupton. Kërkojmë që Kosova të mos mbetet peng e marrëveshjeve të vjetra që nuk e pasqyrojnë më realitetin politik dhe që po përdoren për të minuar vetë themelet e Republikës. Kërkojmë që Kuvendi i Kosovës të mos jetë një arenë e tensioneve të importuara, por pasqyra më e denjë e pluralizmit të brendshëm dhe e pjekurisë sonë demokratike.
Ky është një moment për reflektim kombëtar – për të kuptuar se asnjë formulë e përhershme nuk mund t’i shërbejë një shoqërie që zhvillohet, përveçse nëse ajo rishqyrtohet me drejtësi, me guxim dhe me dashuri për të ardhmen.
